نغمات و مقامات رایج در قرائت قرآن

سه گاه 

گروهی زادگاه این مقام را آذربایجان و اهل آن را از بهترین اجرا کنندگان سه گاه می دانند، اما به مرور زمان این مقام درسایر سرزمین های هم جوار گسترش پیدا کرده و به دلیل ویژگی منحصر به فرد لحنی خود، در میان عرب زبانان جایگاه ویژه و مناسبی برای خود کسب کرده و با گذشت زمان، رنگ و بوی عربی به خود گرفته است ؛ به نحوی که هم اکنون یکی از مقامات اصیل و نام آشنا در میان مقامات و الحان قرآن کریم است. 
استادان لحن، سه گاه را گل سرخ و نگین مقامات و در مباحث زیباشناسی این مقام را به دلیل حلاوت در دل نشینی، برانگیزاننده ی حس محبت، عشق و سوز دل معرفی می کنند [نرم افزار مائده].
استاد محمد رفعت که به واسطه ی نبوغ ذاتی اش در خلق الحان و اصوات، بنیانگذار سبک جدید و رایج در تلاوت قرآن کریم [عربی القبانی، 102:1377] و میان قاریان مشهور جهان، به « قیثاره السماء » یعنی گیتار آسمان [قاسم احمد، 34:1374] ملقب شده است، در اجرای مقام سه گاه اجراهای استادانه ای دارد [نرم افزار مائده]. از دیدگاه استادان لحن، این مقام گونه های دیگری نیز دارد، از جمله سه گاه حزام که استاد مصطفی اسماعیل درقرائت سوره های لقمان، نازعات و علق آن را با استادی تمام اجرا کرده است [پیشین].
آن چه از تلاوت قاریان بزرگ و رهنمود استادان لحن به دست می آید، آیاتی با مضامین عشق، وعده ی الهی، بشارت، مغفرت، صفات مؤمنان، استجابت دعا و پیروزی، بهترین محل های اجرای مقام سرور آفرین سه گاه هستند. نکته ی مهمی که لازم به ذکر است این که، این مقام با جریانی آرام و پرسوز آغاز می شود و با انتقال احساسات عالی، توجه شنونده را به خود جلب میکند [پیشین]. 
به طور معمول، قاریان بزرگ این مقام را پس از حجاز می خوانند، [مجموعه نرم افزارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و نغمات قرآنی]. ولی می توان قبل و بعد از این مقام، از حجاز و هم چنین چهار گاه استفاده کرد و ترکیب سه گاه با مقامات رست، صبا و نهاوند جایز است [ملاتقی، 110:1381]. اما استادان لحن توصیه کرده اند که این مقام پس از مقامات رست، حجاز، نهاوند و چهارگاه اجرا شود [نرم افزار مائده].

چهار گاه 

این مقام ترکیبی از نغمات ماهور، چهارگاه و چند مقام فرعی و کوچک دیگر است. نغمه ی ماهور نقش بسیار مهمی در این مقام ایفا می کند [پیشین]، چون گوشه هایی از ماهور به چهار گاه ختم می شود که در تلاوت بسیار زیبا جلوه می کند [رجب نژاد، 37:1379]. چهارگاه از دو واژه ی چهار و گاه به معنای چهارمین محل توقف یا چهارمین زمان تشکیل شده و عده ی بسیاری از استادان لحن معتقدند، به وجود آمدن چهارگاه، با رعد و برق آسمان مرتبط است. به هر حال، این نغمات از هرجا که برخاسته اند، امروزه در میان اعراب رنگ و بوی عربی به خود گرفته و به عجم معروف اند. اعراب معتقدند، عجم مقامی است درخشان و پاک که با جوشش و عظمت و هیجان خود، شور و شوق جوانی را در انسان ایجاد می کند و به ارائه ی شبه تحریرها که نقش مهمی در این مقام دارند، تأکید می کنند. مهم ترین محل های اجرای این مقام در آیاتی با مفاهیم خدا، بهشت، توبه، معجزات پیامبران، دعا و درخواست و نیز حرکت و مبارزه، می توان بهره جست و از تأثیرات مهم آن می توان به ایجاد شور، شوق و هیجان در شنونده اشاره کرد [نرم افزار مائده].
از میان قاریان مشهور دنیا، استاد شحات محمد انور که درتلاوت دارای سبک «تألیف بدیع » [تهرانی، 1374: 70]دارد ، برخلاف بیش تر قاریان حال حاضر که سبک تألیف تقلید دارند، استاد اجرای این مقام است[ ملاتقی، 1381 :151] . بر اساس توصیه ی استادان لحن و اجرای اکثر قاریان بزرگ دنیا، بهتر آن است که این مقام را پس از مقامات رست و سه گاه تلاوت کنیم؛ هر چند که مرحوم عبدالباسط پس از مقام حجاز و مرحوم منشاوی پس از بیات و نهاوند وارد این مقام شده اند[نرم افزار مائده]. ترکیب این مقام با صبا، جایز است ومی توان آن را با مقامات بیات، رست و سه گاه همراه کرد [ملاتقی، 1381 :111].

نکاتی در مورد قرائت قرآن کریم

در هر قرائت ما با سه کلید اساسی سروکار داریم که عبارت اند از : سطح صدا درشروع تلاوت، ابزار تنوع لحن وآشنایی با محدوده ی مقامات. محدوده ی مقامات در مباحث گذشته بحث شد. اکنون موارد اول و دوم را بررسی می کنیم.

سطح صدا در شروع تلاوت

صدای هر یک از ما درآغاز تلاوت، تابع یکی از سه سطح پایین تر، برابر و بالاتر از سطح گفتار روزمره است . استادان لحن توصیه می کنند، بهتر آن است که سطح شروع به تلاوت پایین تر از سطح صدا در گفتار روزمره باشد، مگر در مسابقات که ممکن است قاری به خاطر کمبود وقت و ... سطح برابر و یا بالاتر از سطح گفتار روزمره را انتخاب کند[نرم افزار مائده].

2. ابزار تنوع لحن 

باید گفت که صدای ما در اجرای نغمات و مقامات نیازمند ابزاری است تا تنوع لحنی در مقامات ایجاد کند. این ابزار عبارت اند از: 1. ساده خوانی: به صدای ممتدی که قاری دخالتی در تغییر حالت آن نمی کند، کند ؛ ساده خوانی می گویند. 
2. موجی خوانی: در صورتی محقق می شود که موجی در صدا ایجاد شود. 3. تحریر خوانی: به اجرای شبه تحریر و ایجاد گروه صوتی در صدای ممتد یا موجی تحریر گفته می شود.
4. جهش خوانی: به جهش یکباره ی صوت به طبقات بالای صوتی، جهش خوانی گفته می شود. 5. معکوس خوانی: به حرکت پایین رونده ی صوت از موقعیت جاری به سوی طبقات پایین صدا، معکوس خوانی گفته می شود. 6. نهفت خوانی: به کارگیری بم صدا یا پایین ترین سطح صدا در قسمت های متفاوت تلاوت است. باید گفت، نهفت خوانی از کاربردی ترین و مهم ترین ابزار تنوع لحن است که باعث جلب توجه مستمعین، استراحت دستگاه تکلم، افزایش مدت تلاوت و جلوگیری از اوج های پی در پی و خسته کننده برای قاری و مستمعین می شود. [پیشین]. 

ارتباط صوت با معنای آیه 

اگرقاری قرآن به معنای آیات تسلط کافی داشته باشد، می تواند با متناسب ساختن صوت خود با معانی آیات، به تلاوت زیبا، لطیف و با نفوذ که مورد نظر خود و مستمعین است، دست یابد. برای مثال، آیاتی که مشتمل بر امر، تهدید، صفات جلالیه ی خداوند، دستورات ملائک به مجرمین در روز قیامت، سخنان انبیای الهی در برابر امت های خویش و.... هستند، بهتر است در پرده های صوتی بالا تلاوت شوند و بر عکس، آیات مشتمل بر دعا، تضرع به درگاه خداوند، سخنان کفر آمیز مشرکان و شیطان و سخنانی که با صدای بلند، گفتن آن ها زیاد جالب نیست، مانند «.... ان أنکر الاصوات لصوت الحمیر » بهتر آن است که در پرده های صوتی پایین یا متوسط قرائت شوند. 
باید گفت، انطباق صوت با معنای آیات، جدای از لذت معنوی که به قاری می دهد، بر معنویت قرائتش نیز می افزاید و مفهوم آیه را با نفوذ بیش تری بر مستمع تلقین می کند. برای مثال، اگر شما بخواهید شخصی را از راه دور صدا بزنید، باید با فریاد وی را بخوانید و اگر وی را با صدای آهسته بخوانید، تمسخر آمیز و بی اثر خواهد بود. آیات قرآن نیز باید به گونه ای تلاوت شوند که صوت، منطبق بر معنا باشد [ملاتقی، 76:1381]. 

روش صحیح تنفس در قرائت 

روش درست تنفس در قرائت، استنشاق هوا از بینی است، زیرا بینی هوا را گرم می کند و به وسیله ی مخاط های کناره ی خود آن را تمیز، صاف و نرم می کند. این سه عمل، در حین قرائت به قاری کمک بسیار می کند [مجموعه نرم افزارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و نغمات قرآنی]. بر اوج گرفتن در پرده های صوتی بالا، بهتر است که ریه ها را از هوای مرده، خالی کرد و با راندن سینه به جلو، تنفس عمیق انجام داد [ملاتقی، 80:1381]. 
از میان شیوه های تنفس از راه بینی، شیوه ی تنفس شکمی بهترین روش است. در این نوع تنفس، مرکز تجمع هوا قسمت پایین شش هاست و همین عامل باعث وارد شدن فشار بر پرده ی دیافراگم و راندن آن به ست شکم و باز شدن دنده ها و عضلات بین دنده ای هم جوار با پرده ی دیافراگم می شود. لذا برآمدن شکم و پهلوها و احساس جدایی مهره های ستون فقرات، از نشانه های بارز چنین تنفسی است. 
این شیوه ی تنفس ویژگی هایی دارد از جمله: 1. کار حنجره، تولید صوت بدون تحمل فشار ناشی از کنترل خروج هواست؛ 2. کار پرده ی دیافراگم و عضلات بین دنده ای، کنترل خروج هوا و استحکام صوت است ؛ 3. استفاده ی مطلوب از فضای تشدید سینه ای و دهانی به خاطر رها بودن عضلات قفسه ی سینه، گردن و دهان ؛ 4. به حداقل رسیدن تنش در عضلات [نرم افزار مائده]. 

انواع قرائات از نظر استفاده از مقامات 

1. مبسوط خوانی: قاری در این نوع قرائت، فقط با استفاده از یک مقام، بخش های سه گانه ی آن را به طور کامل اجرا می کند. 
2. قرائت محوری: قاری یک مقام را به صورت محور و پایه قرار می دهد و از مقامات دیگر حول این محور استفاده می کند. یعنی پس از اجرای مقام اصلی، به مقامی دیگر منتقل می شود و پس از اجرای آن، دوباره به همان مقام اصلی باز می گردد. معمولا دو مقام رست و نهاوند به خاطر قابلیت مانور و گستردگی، محور این نوع قرائت قرار می گیرند. 
3. قرائت متنوع: قاری در آن از مقامات زیادی استفاده می کند. 
4. قرائت ترکیبی: قاری در طول تلاوت خود به ترکیب اجزای متفاوت یک مقام دست می زند یا قسمت هایی از یک مقام را با قسمت های مقامی دیگر ترکیب می کند. شرط تلاوت به این شیوه، تسلط زیاد قاری است. قرائت ترکیبی، خود گونه هایی دارد که عبارت اند از: الف) ترکیبی متماثل: ترکیب اجزای یک مقام با هم، مانند ترکیب قرار با جواب همان مقام. 
ب) ترکیبی متجانس: ترکیب اجزای نزدیک به هم دو مقام، مانند ترکیب اجزای دو مقام صبا و حجاز. ج) ترکیبی متباعد: ترکیب دو مقام دور از هم با استفاده از یک مبدل یا مقام عبوری، مانند ترکیب صبا و سه گاه با استفاده از نغمه ی فرعی رمل [ملاتقی، 101:1381 ؛ مجموعه نوارهای آموزشی آشنایی با دستگاه ها و نغمات قرآنی].