زندگی نامه حضرت آیت الله اراکی (ره)

تولد -

او در 24 جمادی الثانی 1312 ق. در اراک دیده به جهان گشود. پدرش، حجة الاسلام حاج احمد آقا، مشهور به میرزا آقا فراهانی از علمای مشهور آن سامان بود. مادرش نیز از نوادگان امامزاده سید حسن واقف[1] است.[2]

تحصیل

وی پس از یادگیری خواندن و نوشتن، در نوجوانی وارد حوزه علمیه اراک شد و در درس استاد سید جعفر شیثی حضور یافت و مقدمات علوم اسلامی را از او فرا گرفت. دروس سطح حوزه را نزد آیة الله العظمی سید محمد تقی خوانساری به خوبی پشت سر گذراند. آیة الله اراکی هم زمان با تحصیل دوره سطح، در درس شرح منظومه آیة الله شیخ محمد باقر اراکی معروف به سلطان آبادی شرکت کرد و از دانش آن حکیم فرزانه خوشه‎ها چید.[3]
ایشان سالها در درس آیة الله العظمی آقا نور الدین اراکی و آیة الله العظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی شرکت کرد و از دانش و تقوای آن دو مرجع بزرگ تقلید شیعیان، بهره‎ها برد. آیة الله حائری علاقه زیادی به او داشت. نبوغ فکری آیة الله اراکی مورد توجه استاد قرار گرفت. آیة الله اراکی به سفارش استاد معمم شد. با یکی از بستگان ازدواج نمود.[4]

آشنایی با امام -

آیة الله اراکی پس از سالها تحصیل در حوزة علمیه اراک، به دنبال هجرت آیة الله العظمی حائری یزدی به قم، وارد حوزه علمیه قم شد و در درس ایشان شرکت کرد.[5] آیة الله اراکی در این سالها با امام خمینی آشنا شد. وی علاقه خاصی به امام خمینی داشت و هماره از فعالیتهای سیاسی ایشان علیه رژیم پهلوی پشتیبانی می‎نمود.
به دنبال اعلامیه کوبنده امام خمینی در سال 1341، علیه لایحه کاپیتولاسیون و قوانین غیر اسلامی مصوب مجلس شورای ملی، آیة الله اراکی نیز به پشتیبانی ایشان اعلامیه‎ای صادر کردند و خواستار لغو مصوبات مخالف اسلام شدند.
پس از دستگیری و تبعید امام خمینی، در سال 1342، آیة الله اراکی هماره از ایشان حمایت می‎کرد. عکاسی هما، عکسی از امام در خیابان ارم زده بود. حضرت آقا (آیة الله اراکی) که از فیضیّه بر می‎گشتند، وقتی نگاهشان به آن عکس افتاده بود، فرموده بودند: قسم می‎خورم که صاحب این عکس اگر در کربلا می‎بود، در رکاب امام حسین ـ علیه السلام ـ به شهادت می‎رسید.
وقتی به منزل می‎آمدند و ما اطلاعیه‎ها را برایشان می‎خواندیم، بسیار گریه می‎کردند و اشک شوق و نشاط از شنیدن این اطلاعیه‎ها، می‎ریختند...
آیة الله اراکی در پی دستگیری و تبعید امام به نجف، همان سال به عراق و نجف رفت و در مدت اقامت تماماً میهمان حضرت امام بود این در حالی بود که آقا از سوی رژیم تحت فشار قرار گرفته بود و از سوی دیگر جواب میهمانی افراد دیگر را رد کرده بود ایشان با افتخار میهمانی امام را پذیرفت و بدون ترس و اضطراب چند روزی را در آن جا اقامت کرد.
اولین ملاقات امام با ایشان در کربلا بود، در ابتدا که وارد حرم حضرت ابو الفضل ـ علیه السلام ـ شد حضرت امام در حال خروج از حرم بود حدود پانزده سال بود که همدیگر را ندیده بودند. آن دو یکدیگر را در آغوش گرفتند و آقای اراکی شروع به گریه کرد و سپس این جمله را فرمود: با آل علی هر که در افتاد ور افتاد. بعد دوباره شروع به گریه کرد... حجة الاسلام شهاب الدین اشراقی، داماد امام می‎گوید: امام به من گفتند: بغض گلویم را گرفته بود و نتوانستم پیش آقای اراکی بایستم...
آیة الله اراکی دربارة آشنایی خود با امام خمینی می‎فرماید:
«حضرت آقای خمینی یک مدتی را در اراک بوده‎اند و در حوزة آن جا تحصیل می‎کردند و حتی منبر می‎رفته‎اند، من در آن مدت با ایشان آشنا شدیم و یکی از هم صحبتهای بنده بودند. گاهی اتفاق می‎افتاد از منزل تا میدان کهنة قم نزدیک شاهزاده حمزه این راه را به همراه هم طی می‎کردیم و ضمن صحبتها و مباحثه‎ها بر می‎گشتیم و این مسأله بسیار اتفاق افتاد، با هم خیلی مأنوس بودیم.
آن اوایل که وارد قم شدم ایشان به من اظهار کرد شما یک درس تفسیر صافی برای من بگویید تفسیر صافی با اصول و فقه و اصطلاحات آن مناسبتی ندارد و لذا چون من با آن اصطلاحات مأنوس نبودم چند شب تدریس کردم اما دیگر نرفتم، ایشان هم اصراری نکردند...
ایشان مرد بسیار جلیلی است و شناختم او را به جلالت؛ بسیار مرد پاکی است، پاک، پاکی نفس دارد، پاکی ذاتی و درونی دارد و این بر همة خلق معلوم شده است.
ما در مدت پنجاه سال که با این شخص بزرگ آشنایی پیدا کرده‎ایم، جز تقوا و دیانت و سخاوت و شجاعت و شهامت و بزرگی نفس و بزرگی قلب و کثرت دیانت و جدّیت در علوم نقلی و عقلی و مقامات عالی و... در او نیافتیم. این مرد ـ قدّ مردانگی علم کرد و در مقابل کفر ایستادگی کرد و دست غیبی هم با او همراهی کرد، به طوری که محیّر العقول بود و هیچ خانه‎ای و هیچ زاویه‎ای از زوایای این مملکت باقی نماند مگر که گفته شد. مرگ بر شاه او جان در کف دست گذاشته است و در مقابل تبلیغ قران و دین حنیف اسلام جانبازی می‎کند. جان در کف گذاشته و حاضر به شهادت شده است. خداوند یک قوه غریبی در این مرد خلق فرموده که به هیچ احدی نداده. هم چنین جرأتی، چنین شجاعتی و دیدی به او داده است که به احدی نداده، او مانند جدش علی بن ابی طالب است. یک چنین کسی کمیاب است کم نظیر است و نظیر ندارد.»[6]

تدریس و تألیف

آیة الله اراکی در طول بیش از 35 سال تدریس در حوزة علمیه قم، پیچیده‎ترین مباحث علمی را با گفتاری شیوا و بیانی رسا مطرح می‎کرد. از ویژگی‎های درس ایشان پرهیز از تکرار و زیاده گویی بود. کلام را گزیده و پر معنی اداء می‎کرد. اعتقادش بر این بود که طالب علم باید قبل از حضور در درس، مطالعه نماید.
آیة الله اراکی پس از وفات آیة الله سید محمد تقی خوانساری (متوفای 1371) به درخواست شماری از شاگردان او، به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت. بسیار از استادان برجستة حوزه علمیه قم و مسؤولان نظام جمهوری اسلامی سالها از محضر ایشان کسب فیض نمودند.
مرجع بزرگ تقلید شیعیان در طول عمر پر برکت خویش، کتابهایی نیز در علم فقه و اصول نوشت. آثارش عبارتند از:
1. تقریرات درس آیة الله شیخ محمد سلطان العلما
2. تقریرات درس فقه آیة الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی
3. تقریرات درس اصول فقه آیة الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی
4. حاشیه بر «درر الاصول» نوشتة آیة الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی
5. تقریرات درس فقه آیة الله سید محمد تقی خوانساری
6. حاشیه بر «عروة الوثقی»
7. شرح «عروة الوثقی»
8. توضیح المسائل
9. مناسک حج
10. رسالة استفتائات
11. مقدمه بر کتاب «القرآن و العقل» نوشته آیة الله سید نور الدین اراکی
12. النکاح و الطلاق

برپایی نماز جمعه -

آیة الله اراکی پیش از انقلاب، نماز جمعه را در قم اقامه می‎کرد. «ایشان همانند یک جلسه درس، برای نماز جمعه و خطبه‎های آن مطالعه می‎کردند... رفته رفته نماز جمعه رونق بیشتری گرفت و با جمعیت بیشتری برگزار گردید و امامت ایشان بر نماز جمعه تا بعد از انقلاب که حضرت امام به قم آمدند، ادامه داشت. حضرت امام در مدتی که در قم بود روزی به منزل ایشان آمد. آیة الله اراکی به امام خمینی فرمود شما الآن دستتان باز است و مقتدر هستید، چون در زمان حکومت اسلامی قرار دارید شما باید اقامه نماز جمعه کنید. ولی امام به ایشان فرمود شما نماز جمعه را باید اقامه کنید. لذا مدتی نماز را با شکوه تمام اقامه کردند.»[7]

تجلیل از پیشگامان نهضت

آیة الله اراکی به عالمان مجاهد عشق می‎ورزید و احترام فوق العاده برای آنان قائل بود و تجلیلشان از حضرت آیة الله سید نور الدین اراکی و آیة الله سید محمد تقی خوانساری بر همین اساس بود. ایشان بارها به همراهی آیة الله خوانساری، پیشنهاد قیام و مبارزه علیه طاغوت را با آیة الله العظمی بروجردی در میان گذاشته بودند و نیز در ماجرای فدائیان اسلام به رهبری شهید نواب صفوی، چون مرحوم آیة الله خوانساری از آنان حمایت می‎کرد، ایشان هم نظر مساعد داشت.
آیة الله اراکی از آغاز نهضت امام خمینی در سال 1341، هماره به پشتیبانی از ایشان برآمدند، با این که بیش از ده سال از امام خمینی بزرگتر بودند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از دولت و نظام جمهوری اسلامی حمایت کردند و ایشان در تأیید انقلاب اسلامی فرمودند:
جماعت دنیا که رئیس آنها آمریکا و شوروی است و سایرین که دست بسته آنان هستند، همگی در یک طرف هستند و آقای خمینی تنها... آقای خمینی شخص نیک نفسی است. جای شک ندارد و هیچ غرضی در او جز ترویج دین نیست... این دو نفر، پدر و پسر (رضا شاه و محمد رضاه شاه) چه کارها که کردند، می‎خواستند اصل دین اسلام را به کلی از ریشه بکنند، مثل یزید که می‎خواست به کلی ریشة دین را از بین ببرد. اگر نهضت حضرت سید الشهدا ـ علیه السلام ـ نبود، الآن من و شما کافر بودیم. اشهد ان لا اله الّا الله بین ما نبود...»[8]
آیة الله اراکی در طول هشت سال دفاع مقدس، از رزمندگان اسلام پشتیبانی نمود. ایشان درباره جنگ تحمیلی فرمودند:
«نظریه من هم مثل آقای خمینی است. آقای خمینی و همه علما نظرشان این است که هرگاه اسلام در خطر باشد، باید تمام مسلمانان در مقام دفاع، برآیند، هر کس که می‎تواند... جنگ همان دفاع است و پاسداران هم همان جنگ جویان هستند که از حقیقت اسلام حمایت می‎کنند و. ..
إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ و پاسدارها جزو همین آیه هستند.»[9]
آیة الله اراکی پس از رحلت امام خمینی و انتخاب حضرت آیة الله خامنه‎ای به رهبری انقلاب با ارسال پیامی، از انتخاب ایشان به رهبری انقلاب اظهار خوشحالی نمودند. پس از رحلت امام خمینی استکبار جهانی به امید مخالفت و یا بی اعتنایی مراجع تقلید شیعه نسبت به انتخاب آیة الله خامنه‎ای به رهبر انقلاب، به وسیلة رادیو، تلویزیون و مطبوعات به تضعیف رهبری نظام برخاستند. اما حمایت مراجع تقلید شیعه، به ویژه آیة الله العظمی اراکی که حدود چهل سال از آیة الله خامنه‎ای بزرگتر بودند، امید دشمنان انقلاب اسلامی را به یأس مبدل ساخت. ایشان در بخشی از پیام خود چنین مرقوم داشت.
«انتخاب شایسته جنابعالی به مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران مایة دلگرمی و امیدواری ملت قهرمان ایران است، شکی نیست که در موقعیت حساس کنونی حفظ نظام جمهوری اسلامی که از اهم واجبات شرعی است، متوقف به این امر مهم می‎باشد. اینک این جانب با ابتهال و تضرح به درگاه ربوبی و با استغاثه به ناحیه مقدسه حضرت ولی عصر (عج) دوام تأییدات و توفیقات آن جناب را در انجام این مسؤولیت بسیار سنگین خواستارم».

سیاست الهی -

آیة الله اراکی به عبادت خیلی اهمیت می‎داد. قبل از اذان صبح بیدار می‎شد، هر روز یک جزء قرآن می‎خواند در ماه رمضان روزانه سه جزء قرآن می‎خواند. در نافله‎های شبهای جمعه، در قنوت، دعای کمیل می‎خواند.
وقتی به ایشان پیشنهاد کردند که نماز جماعت را به خاطر افراد کهنسال و مریض، زیاد طول ندهید. فرمودند: از من پیرتر و ضعیف‎تر، در نماز کسی هست؟!
استاد محمود شاهرخی، از شاعران شهیر انقلاب دربارة دیدارش با آیة الله اراکی می‎گوید:
«در خلال شبهای شعر فیضیه به محضر حضرت آیة الله العظمی اراکی ـ دامت برکاته ـ مشرف شدیم چه دیداری! سخت بهجت خیز و عبرت انگیز! دیدار مردی بزرگ که آثار گذشت زمان بر سیمای مبارکش پدیدار بود و انوار معرفت از پیشانی روشنش ساطع. او مظهر و جلای روحانیت سخت کوش شیعه می‎باشد. در اتاقی محقر و ساده‎تر از ساده، آن بزرگ را دیدار کردیم که با ضعف مفرط مزاج، لباس رسمی پوشیده و بر روی چهار پایه‎ای استقرار یافته بود.
پس از به جای آوردن معارفه، آن بزرگ سخنانی مبسوط و ممتّع و مواعظی رسا و بلیغ ایراد کرد که همگان را سخت متأثر ساخت، که از غایت شور و تأثیر بیانات ایشان اکثر حاضران اشک از دیدگان جاری ساختند. مکرر به ابیاتی از عارفان صاحبدل، از جمله شیخ شیراز و شیخ شبستری و شیخ بهایی استشهاد و استناد می‎فرمود و خود می‎گریست...»[10]

وفات -

سرانجام روح ملکوتی آیة الله العظمی اراکی در 23/7/1373 به ملکوت پیوست. مرجع تقلید شیعیان پس از یک قرن (تولد 1273 فوت 1373) تلاش برای هدایت مردم، دار فانی را وداع گفت و به جمع مراجع تقلید در بهشت پیوست. دولت جمهوری اسلامی یک روز تعطیل و یک هفته را عزای عمومی اعلام نمود.
پیکر پاک آن مرجع والا مقام در تهران، از بیمارستان شهید رجایی تا میدان راه آهن بر دوش انبوه مردم تشییع شد. آیة‌ الله خامنه‎ای، رهبر معظم انقلاب و مسؤولان نظام در این تشییع باشکوه حضور داشتند. سرانجام پیکرش با تشییع با شکوه مردم قم در حرم حضرت معصومه ـ علیها السلام ـ به خاک سپرده شد. رضوان و رحمت خدا بر او باد.

پی نوشت:

[1] . این امامزاده در روستای افوشته شهرستان نطنز واقع شده است.
[2] . مجله پیام انقلاب، شماره 125، ص 19.
[3] . مجله حضور، شماره 5 و 6، تابستان 1371، ص 37 و 38؛ روزنامه کیهان هوایی، شماره 835، 14/4/1368؛ الاجازه الکبیرة، سید شهاب الدین نجفی مرعشی، ص 149.
[4] . مجله حوزه، شماره 9، ص 150؛ روزنامه رسالت، شماره 2577، 10/9/1376.
[5] . روزنامه رسالت، شماره 2577، 10/9/1376.
[6] . مجله پیام انقلاب، شماره 125.
[7] . روزنامه رسالت، 10/9/1373.
[8] . مجله حوزه، شماره 12.
[9] . مجله پیام انقلاب، شماره 126.
[10] . روزنامه جمهوری اسلامی، 20/7/1368.