مشربه امّ ابراهیم یا مسکن دوم پیامبر خدا(ص)4

دعوت به توبه

نکته مهم دیگر در آیه شریفه این است که دو تن از همسران پیامبر به صورت تهدید و نکوهش مورد خطاب قرار گرفتند و به جهت این که دل هایشان به سوی گناه و ایذای رسول خدا میل کرده، به توبه و بازگشت از این لغزش دعوت شده اند; } إِنْ تَتُوبَا إِلَی اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا{ ، آنگاه به آنان توصیه شده است که اگر توبه نکنید و باز در ایذای پیامبر دست به دست هم دهید، کاری از پیش نخواهید برد; زیرا خداوند یار و پشتیبان او است; } وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللهَ هُوَ مَوْلاَهُ و...{ . این دو بانو، کدامین همسران پیامبر بودند؟

چون در این آیه شریفه، با صراحت نامی از کسی نیامده، ممکن است برای بعضی از خوانندگان مورد ابهام و یا مورد سؤال واقع شود که این دو بانو، کدام یک از همسران رسول خدا بوده اند که این چنین مورد تهدید و نکوهش قرار گرفته اند و آیا ممکن است در میان همسران آن حضرت، کسانی باشند که کار خلافی انجام دهند که از طرف خداوند مورد ملامت قرار گیرند و نیازمند توبه باشند! حتّی این عملکرد آنان به صورت وحی و تا قیامت در قرآن کریم و در هر شب و روز تلاوت شود و نقطه ضعف آن ها بر ملا گردد؟!

پر واضح است همانگونه که عامل اصلی حادثه، که در این آیات آمده، دو تن از همسران پیامبر(صلی الله علیه وآله) ; یعنی حفصه و عایشه بوده اند و مخاطب در این آیه نیز، آن دو بانو می باشند و تمام مفسّران و محدّثان اهل سنت و شیعه بر این معنی اتفاق نظر دارند و آن را از مسلّمات می دانند و حتی احتمال وجود معنا و مصداق دیگر، از هیچ یک از علما مطرح نشده است.

برای وهابّیان قابل تحمّل نبود که هر سال زائران شیعی بر اساس توصیه امامان و پیشوایان خود، مشربه را زیارت کنند و حادثه انتقال ماریه به این مکان و نقطه ضعف اخلاقی و رفتاری دو تن از همسران پیامبر را بازگو و آن حادثه تلخ زندگی رسول خدا و خاطره إِنْ تَتُوبَا إِلَی اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَ را تجدید نمایند

گفتنی است این مطلب در زمان نزول آیه شریفه و در حال حیات این دو بانو، از حساسیت بیشتری برخوردار بوده و پرس و جو در باره آن، بیش از دوران های بعد انجام می گرفته که با روی کار آمدن بنی امیه و بر اساس سیاست آنان و بعضی از حکومت های دیگر، در طول تاریخ طرح و معرفی مصداق آیه کم رنگ شده است; مثلا عبدالله بن عباس می گوید: من مشتاق بودم از شخص عمربن خطاب درباره این دو بانو که قرآن به آن ها فرموده است: } إِنْ تَتُوبَا إِلَی اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا{ سؤال کنم، تا این که با او راهی سفر حج شدیم. در میان راه، او برای تطهیر، خود را به کنار کشید، من هم از قافله جدا شدم و آبی مهیا کردم. در

همان حال که آب را به دست او می ریختم، به یاد سؤالی که در ذهنم بود افتادم و پرسیدم: آن دو زن، که آیه } إِنْ تَتُوبَا إِلَی اللهِ...{ خطاب به آنان نازل شده، کدامین همسران رسول خدا

بودند؟ عمر رو به من کرد و گفت: ای ابن عباس، من از تو در شگفتم، مگر نمی دانی که آن دو، عایشه و حفصه بودند; قال واعجباً لک، یا ابن عباس، هما عائشة و حفصة .(1)

نکته دیگر و حساس تر از } إِنْ تَتُوبَا{ و } إِنْ تَظَاهَرَا{ آیه شریفه: }  عَسَی رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَکُنَّ...{ است که خداوند در این آیه، این دو بانو را بدینگونه مورد تهدید قرار داده است که اگر پیامبر آن ها را طلاق دهد، خداوند برای پیامبرش همسران بهتری را جایگزین آنان خواهد کرد که دارای این اوصاف هفتگانه می باشند; مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه کار، عابد، هجرت کننده، غیر باکره و باکره.

و در اینجا این پرسش مطرح می شود که طبق مفهوم این آیه شریفه، این دو بانو فاقد این خصوصیات و اوصاف هفتگانه بودند. آیا واقعاً این چنین بوده؟! یا احیاناً این کلمات و واژه ها دارای معنا و مفهومی عمیق تر از آنچه از ظاهر آن ها می فهمیم می باشند.

7 ـ نگهبانی مشربه

آخرین نکته درباره مشربه امّ ابراهیم این است که: هنگام انتقال ماریه به مشربه، با این که این نخلستان دارای در و دیوار و حائط بوده، ولی در عین حال رسول خدا غلام خود به نام رباح را به عنوان نگهبان این محل تعیین نمود و او پیوسته مراقبت و پاسداری مشربه را به عهده داشت; به طوری که حتّی از ورود نزدیکترین یاران رسول خدا بدون اجازه آن حضرت ممانعت می نمود و این موضوع در نکته چهارم این بحث، در گفتار عمر آمده است که او برای ملاقات با رسول خدا سه بار به مشربه رفت ولی چون رسول خدا اجازه ملاقات نداد، این غلام از ورود او ممانعت به عمل آورد.

بنای مسجد در مشربه امّ ابراهیم

از روایات چنین برداشت می شود که تا زمان حیات امام صادق(علیه السلام) (148 ق.)، مشربه به همان وضع پیشین حفظ شده و تغییری در آن صورت نگرفته است. ازاین رو، در گفتار آن حضرت مشربه امّ ابراهیم عنوان شده است. لیکن پس از این دوران، که تاریخ دقیق آن برای ما روشن نیست. محلّ غرفه و جای زندگی ماریه و به تعبیر امام ششم(علیه السلام) مسکن و مصلاّی پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله)به مسجد تبدیل شده که در میان مردم و نویسندگان به تدریج، با نام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . صحیح بخاری، کتاب النکاح، ح4895

مسجد مشربه معروف گردیده است.

نخستین کتاب موجود در مدینه شناسی، تاریخ المدینه ابن شبه (262 ـ 173 ق.) است که یکی از مساجد موجود در مدینه را مسجد مشربه معرفی می کند.(1) پس از وی نیز تا سال های اخیر، اکثر مدینه شناسان در شمار مساجد مدینه، از این مسجد یاد نموده و گاهی مساحت آن را هم مشخص کرده اند. اکنون برای رعایت اختصار، به بعضی از آن ها اشاره می کنیم، از جمله آنها است: ابن نجار (643ق.)،(2) سمهودی (م911ق.)،(3) عباسی (م1035ق.).(4)

سمهودی می نویسد: مساحت این مسجد، از جنوب تا شمال، یازده زرع و از مشرق تا مغرب، چهارده ذرع می باشد. او نقل می کند که این مسجد هم مانند بعضی از مساجد در مناطق گرم سیری، دارای سقف نیست، بلکه به دور آن دیواری از سنگ سیاه کشیده اند.(5)

این وضع در دوران سلاطین عثمانی هم، که ظاهر آثار موجود در حرمین شریفین را حفظ می کردند، ادامه داشته و در مسجد مشربه تغییری بهوجود نیامده بود و لذا در میان پیروان مکتب خلفا و در عرف مردم و در کتاب ها و تألیفاتشان این مکان به عنوان مسجد مشربه معروف شده و اهمیت خود را که به عنوان مسکن رسول خد داشت، از دست داده است و اگر احیاناً از میان آنان زائران و دیدار کنندگانی داشت، با نگاه یکی از مساجد قدیمی مدینه بوده نه به عناوین و خصوصیات دیگر و بدین سان سیاست حکام، که به فراموشی سپردن تاریخ این مکان مقدس بود و حوادثی که موجب پیدایش آن گردید، تأمین شده است; زیرا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . تاریخ المدینه، ج1، ص69

2  . اخبار مدینة الرسول، ص116

3  . وفاء الوفا، ج3، ص826

4  . عمدة الأخبار، ص173

5  . وفاء الوفا، همان.

سیاست پیروان و حکام مکتب خلفا این بوده که درباره همسران پیامبر(صلی الله علیه وآله) نباید کوچکترین نقطه ضعف و مطلبی که موجب کسر شأن آن ها است مطرح شود، بلکه تا آنجا که ممکن است، در میان جامعه اسلامی فضایل و مناقب و مراتب معنوی و علوّ شأن آن ها ـ ولو جعلی و ساختگی هم باشد ـ مطرح و منعکس شود تا شخصیت آنان در انظار، هر چه بیشتر و بزرگتر جلوه کند و اشتباهات آن ها تحت الشعاع این فضایل قرار گیرد.

تبدیل مشربه به گورستان

پس از روی کار آمدن وهابیان، که سیاست تخریب و انهدام آثار مذهبی و حرم ها; بهویژه آثاری که نمادی از شیعه و اهل بیت بود را در پیش گرفتند. مسجد مشربه نیز مانند دیگر آثار، تخریب و به گورستان تبدیل گردید. پیرامون این مکان، با بلوک های سیمانی دیوار کشی شد; زیرا برای وهابّیان قابل تحمّل نبود که هر سال زائران شیعی بر اساس توصیه امامان و پیشوایان خود، مشربه را زیارت کنند و حادثه انتقال ماریه به این مکان و نقطه ضعف اخلاقی و رفتاری دو تن از همسران پیامبر را بازگو و آن حادثه تلخ زندگی رسول خدا و خاطره إِنْ تَتُوبَا إِلَی اللهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَ را تجدید نمایند و به ساختگی بودن بعضی از فضایل درباره آنان، که در طول تاریخ نقل گردیده و منابع حدیثی اهل سنت مشحون از آنها است، پی ببرند و این پرسش برایشان پیش آید که این حوادث کجا و این فضایل کجا؟!

سید احمد یاسین (م 1380 ق.) پس از شناساندن مسجد مشربه، می نویسد:

امروز این مکان با بلوک های سیمانی دیوارکشی شده و داخل این محیط و اطراف محلّ مسجد به گورستانی برای این محله تبدیل گردیده است. (1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . تاریخ معالم المدینة المنورة قدیماً وحدیثاً، ص122      

از نویسندگان اخیر، پس از احمد یاسین، محمد الیاس عبد الغنی (1419 ق.) پس از بیان تاریخ مسجد مشربه در قرنهای گذشته، می نویسد:

مناسب است بگوییم که در سال های اخیر، بعضی از مردم، این محل را به صورت گورستانی برای دفن اموات خود در آورده اند و مسؤولان حکومتی هم برای حفاظت گورستان و محل مسجد، این مکان را دیوار کشی کرده اند! (1)