مشربه امّ ابراهیم یا مسکن دوم پیامبر خدا(ص)

مشربه امّ ابراهیم یا مسکن دوم پیامبر خدا(ص)

از مکان های مهم زیارتی و از بقاع متبرکه در مدینه منوره، مشربه امّ ابراهیم است. پیشوایان و ائمه(علیهم السلام) به زیارت آن توصیه و تأکید کرده اند و همه مسلمانان در گذشته و در طول تاریخ، این مکان مقدس را با اهمیت تلقّی کرده و مدینه شناسان در معرفی آن مطالبی نوشته اند.

ولی پس از تسلّط وهابیان بر حجاز، مشربه امّ ابراهیم نیز مانند حرم ائمه و سایر بقاع متبرّکه، منهدم گردید و پیرامون آن را با بلوک های سیمانی دیوار کشیده، درِ آهنی گذاشتند تا مانع ورود زائران شوند وامروزه آن را به گورستان تبدیل کرده اند و دیگر اثری از مشربه و محلّ مسکن پیامبر(صلی الله علیه وآله) و مسجد آن دیده نمی شود و این اثر مهم اسلامی، مانند آثار مذهبی فراوان دیگر در مکه و مدینه، به فراموشی سپرده شده و کمتر مسلمانی است که از وجود این اثر تاریخی ـ مذهبیِ مهم، آگاه شود

و شنیدن نام مشربه برای وی تازگی نداشته باشد.

اکنون در این مقاله، تا آنجا که فرصت اجازه می دهد، مطالبی در شناساندن و بیان اهمیت و تاریخ مشربه امّ ابراهیم، که بخشی از تاریخ زندگی پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله) نیز می باشد، در اختیار خوانندگان عزیز قرار می دهیم:

1 ـ مشربه در لغت 2 ـ مشربه چگونه به تملّک پیامبر(صلی الله علیه وآله) در آمد. 3 ـ مشربه در گفتار و توصیه ائمه(علیهم السلام) 4 ـ امّ ابراهیم کیست؟ 5 ـ ابراهیم دردانه رسول الله(صلی الله علیه وآله) 6 ـ انتقال ماریه به مشربه 7 ـ تبدیل مشربه به مسجد و گورستان 8 ـ مشربه یا مقبره مادر حضرت رضا(علیه السلام)

* مشربه در لغت:

فیروز آبادی می نویسد: مشربه (به فتح و ضم راء) به زمین نرمی گفته می شود که همیشه سر سبز است.

و همچنین به معنای غرفه و محلّ مرتفع و به صفّه و سکّو نیز گفته می شود.(1)

احمد عباسی، مدینه شناس معروف می نویسد: مشربه به معنای غرفه است و به مناسبت وجود غرفه امّ ابراهیم در داخل نخلستان، به مجموع این باغ مشربه گفته اند.(2)

سمهودی می نویسد: مشربه، محلّ مرتفعی بوده در داخل باغ خرمای متعلق به پیامبر(صلی الله علیه وآله) و می افزاید: این معنا می تواند مناسب ترین معنا در نامگذاری مشربه امّ ابراهیم، که غرفه آن، در نقطه مرتفع قرار داشت باشد.(3)

گفتنی است، همانگونه که سمهودی گفته است، در این نقطه که از صخره ها و تخته سنگ های طبیعی بهوجود آمده (و امروز هم مشهود است) چون از سطح نخلستان مرتفع و از جریان آب و نفوذ رطوبت در امن بود، غرفه و اتاقی و بعدها مسجدی بنا گردید.

مشربه چیست؟

مشربه، در لغت به هر معنا آمده باشد، آنگونه که از گفتار سمهودی به دست می آید، مشربه امّ ابراهیم در میان مردم به باغ خرمایی اطلاق شده که در خارج از شهر مدینه بوده و به رسول الله(صلی الله علیه وآله) تعلّق داشته است و در نقطه مرتفعی از این باغ، غرفه ای بوده که پیامبر آن را برای زندگی کنیز خود ماریه قبطیه اختصاص داد و او را به این محل منتقل کرد و ابراهیم، فرزند آن حضرت در همین محل از ماریه متولد شد و از دنیا رفت. ماریه، پس از رسول خدا نیز تا پایان عمرش در مشربه به زندگی اش ادامه داد و در همان غرفه از دنیا رفت.

موقعیت مشربه امّ ابراهیم

مشربه امّ ابراهیم در منطقه عوالی مدینه منوره و در شمال مسجد بنی قریظه واقع شده که در گذشته به این منطقه عالیه، نُسخ (بضم سین) گفته می شد و محل زندگی قبیله بنی الحارث ابن خزرج بود و ابو بکر هم در این منطقه خانه ای داشت که یکی از همسرانش بنام حبیبه دختر خارجه در آن خانه زندگی می کرد و ابوبکر در همین خانه بود که از رحلت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . القاموس المحیط ، ماده شرب .

2  . عمدة الاخبار فی مدینة المختار، ص173

3  . وفاء الوفا، ج3، ص826

رسول خدا(صلی الله علیه وآله) آگاه شد و خود را به سرعت به مدینه رسانید.

مشربه امّ ابراهیم، پس از احداث بیمارستان الزهر و مستشفی الوطنی در میان این دو بیمارستان قرار گرفت و فاصله آن با مستشفی الزهر ، در خیابان علی بن ابی طالب، حدود 500 متر می باشد.

پیامبر(صلی الله علیه وآله) چگونه مالک این نخلستان شد؟

این باغ پیش تر از آنِ شخصی یهودی، به نام مخیریق بود و با وصیت او، به رسول الله(صلی الله علیه وآله)منتقل شد. این واقعه و رخداد چنین بوده است مخیریق،(1) که از یهودیان بنی نضیر مدینه و از عالمان و ثروتمندان آن ها بود، به هنگام جنگ اُحد، اقوام و عشیره خویش را جمع کرد و به آنان گفت: ای یهودیان! شما می دانید که محمد همان پیامبری است که ما و پدرانمان در انتظار ظهورش به سر می بردیم و اکنون نصرت و یاری او برهمه واجب است. پس به پا خیزید و از وی در مقابل دشمنانش دفاع کنید. گفتند: امروز یوم سبت و شنبه است (که به عقیده آن ها در این روز جنگ جایز نبود). مخیریق در پاسخ آنان گفت: وای بر شما! دیگرسبتی نیست و دین یهود با آمدن پیامبر اسلام منسوخ گردید. او وقتی دید دعوت وموعظه اش در هم کیشانش مؤثر واقع نمی شود، خود آماده جنگ با مشرکان مکه شد و به هنگام حرکت به اُحد اینگونه وصیت کرد که: اِن اُصِبتُ فما لی لمحمّد یصنع فیه ما شاء ;اگر من در این جنگ کشته شدم همه ثروتم از آنِ محمد است و هر گونه صلاح بداند تصرّف خواهد کرد. او سرانجام در جنگ اُحد به شهادت رسید و پیامبر(صلی الله علیه وآله) پس از شهادتش فرمود: مُخَیرِیق خَیرُ یَهُود .(2)

بدینگونه، املاک و باغ های مخیریق که هفت قطعه و از جمله مشربه امّ ابراهیم بود، در اختیار رسول الله(صلی الله علیه وآله) قرار گرفت و آن حضرت این باغ ها و نخلستان ها را، که در تاریخ به عنوان حوائط(3) سبعه معروف شده است(4) ، از سال سوم هجرت متصرّف گردید و همین حوائط بود که پس از رحلت آن حضرت، همراه با فدک ـ که مورد ادعای حضرت زهرا(علیها السلام) و مورد انکار خلیفه اول بود ـ در اختیار دختر پیامبر(صلی الله علیه وآله) قرار گرفت. البته فدک به جهت اهمیتی که داشت، بیش از حوائط هفتگانه مورد توجه بود و از آن، بیشتر سخن به میان آمده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . بضم اول و فتح ثانی به صیغه تصغیر.

2  . سهیلی، الروض الأُنُف، ج5 ، ص12 ; وفاء الوفا، ج3، ص988

3  . حوائط ، جمع حائط ، باغ خرما، مختار الصحاح.

4  . این حوائط به میثم، صائقه، حسنی، برقه، عوّاف، کلاء و مشربة نامیده شده اند.

مشربه امّ ابراهیم در گفتار ائمه(علیهم السلام)

به طوری که پیش تر اشاره شد، ائمه هدی(علیهم السلام) به زیارت مشربه امّ ابراهیم بسیار اهتمام داشتند و آن را پس از مسجد قبا، مهم ترین مکان زیارتی و حتی مقدم بر زیارت شهدای اُحُد و قبر عموی پیامبر (حمزه سید الشهدا) می دانستند. و شیعیان خود را به اهمیت این جایگاه مقدّس متوجّه ساخته اند و ما در این راستا به نقل چند روایت بسنده می کنیم:

1 . معاویة بن عمّار می گوید: امام صادق(علیه السلام) خطاب به من فرمود:

لاَ تَدَعْ إِتْیَانَ الْمَشَاهِدِ کُلِّهَا مَسْجِدِ قُبَاءَ فَإِنَّهُ الْمَسْجِدُ الَّذِی أُسِّسَ عَلَی التَّقْوَی مِنْ أَوَّلِ یَوْم وَ مَشْرَبَةِ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ وَ مَسْجِدِ الْفَضِیخِ وَ قُبُورِ الشُّهَدَاءِ وَ مَسْجِدِ الاَْحْزَابِ وَ هُوَ مَسْجِدُ الْفَتْحِ .(1)

رفتن به مشاهد مدینه را ترک مکن و آن ها عبارت اند از مسجد قبا، که اساس آن از نخستین روز بر تقوا بوده و مشربه امّ ابراهیم و...

2 . عقبة بن خالد گوید از امام صادق(علیه السلام) پرسیدم: ما مساجدی را که پیرامون مدینه هستند، زیارت می کنیم، از کدامین مسجد آغاز کنیم بهتر است؟ فرمود:

اِبْدَأْ بِقُبَا فَصَلِّ فِیهِ وَأَکْثِرْ فَإِنَّهُ أَوَّلُ مَسْجِد صَلَّی فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) فِی هَذِهِ الْعَرْصَةِ ثُمَّ ائْتِ مَشْرَبَةَ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ فَصَلِّ فِیهَا وَهِیَ مَسْکَنُ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله)وَمُصَلاَّهُ .(2)

از مسجد قبا آغاز کن و در آن زیاد نماز بخوان; زیرا آن نخستین مسجد در این منطقه است که رسول خدا در آنجا نماز خواند. پس از آن، به مشربه امّ ابراهیم برو و در آنجا نماز بگزار; زیرا آنجا مسکن دوم پیامبر خدا و محل نماز او است.

3 . صفوان بن یَحْیی از امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که فرمود:

هَلْ أَتَیْتُمْ مَسْجِدَ قُبَا أَوْ مَسْجِدَ الْفَضِیخِ أَوْ مَشْرَبَةَ أُمِّ إِبْرَاهِیمَ؟ فَقُلْتُ: نَعَمْ. فَقَالَ: أَمَا إِنَّهُ لَمْ یَبْقَ مِنْ آثَارِ رَسُولِ اللَّهِ(صلی الله علیه وآله) شَیْءٌ إِلاَّ وَ قَدْ غُیِّرَ غَیْرُ هَذَ .(3)

آیا به مسجد قبا یا مسجد فضیخ و یا مشربه امّ ابراهیم رفته اید؟ عرض کردم: آری. فرمود: از آثار رسول الله چیزی نمانده جز این که آن را تغییر داده اند، مگر این ها.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . الکافی، ج4، ص560 ، کتاب الحج باب اتیان المشاهد و قبور الشهدا.

2  . همان.

3  . وسائل الشیعه، ج14، ص355 ، باب استحباب إتیان المشاهد کلها.

ادامه دارد.....