نواب صفوی-جمعیت فداییان اسلام
نواب صفوی-جمعیت فداییان اسلام
مقدمه
آنچه عمدتا‌فدائیان اسلامی را کانون توجه صاحب نظران،پژوهندگان، مورخان و دانش پژوهان تاریخ معاصر ایران قرارداده است نقشی است که آن جمعیت در ملی کردن صنعت نفت ایران ایفاد کرد مطابق شواهد و اسناد تاریخی ، گرچه نیروهای مذهبی پیش زمینه های فرایند ملی سازی صنعت نفت ایران را از سال 1322 هجری شمسی فراهم کردند و حدود سال 1328 هجری شمسی نیروهای سیاسی لیبرال و ملی گرا نیز به این حرکت از پیش آغاز شده پیوستند،اما تمامی این تلاش ها در مقابل مقاومت سرسختانة‌دولت انگلستان ،عوامل انگلوفیل مستقر در مجلس شورای ملی و ذی نفوذ درساخت سیاسی حکومت و مخصوصا درسمت ریاست دولت یعنی نخست وزیری که حاجیعلی رزم آرا عهده دار آن بود به تدریج داشت به بین بست می رسید که گلولة شلیک شده از اسلحة‌خلیل طهماسبی از اعضای مؤثر فدائیان اسلام به رزم آرا سد سکندر سیاست انگلسان در ایران را شکست و ملی کردن نفت ایران را سرعت بخشید این دقیقة‌تاریخی است که همة‌مورخان تاریخ معاصر ایران به اجماع برآن انگشت نهاده اند که اگر گلولة‌خلیل طهماسبی نبود نفت ایران ملی نمی شد
نظر به اینکه ملی شدن صنعت نفت ایران در سالهای منتهی به اسفند 1329 هجری شمسی به عقدة‌ملی تبدیل شده بود و همگان انتظار گشودن این عقده را می کشیدند و پس از آن و حتی در حال نیز همگان از گشودن آن احساس لذت می کنند تقریبا‌تمام گامهای برداشته شده در نقاط عطف و لحظات حساس جراحی غدة نفتی استعمار انگلستان در ایران گرامی داشته شده و در اذهان ثبت شده است در درخشش و جاودانگی فدائیان اسلام در اذهان عامه نیز این عامل نقش اساسی دارد
اما آنچه اهمیت دارد نگرشی جامع به فدائیان اسلامی است واقعیت آن است که انگیزة تشکیل جمعیت فدائیان اسلام چنانکه از نام آن پیداست حراست و حفاظت از اسلام به روشهای متعدد بود که به گونه های مختلف انجام گرفت و نتایج مهمی به بار آورد ازطرفی در مقطع حیات عملکردی خویش جریان مذهبی را صاحب برنامه حکومتی، اندیشة مختص به خود، پیشرو و متکی به حمایت توده های مؤمن در فرازها و نقاط عطف مهم تاریخی نشان داد و ازطرف دیگر با تأثیر نهادن بر دیگر نیروهای نخبة‌مذهبی ،انقلابی شدن بسیاری از آنان را در ادوار بعدی مبارزه علیه رژیم پهلوی موجب گردید طوری که به گواه گفته های بسیاری از انقلابیون عالی رتبه ای که در باروری نهضت اسلامی در سالهای 1341 تا 1357 هجری شمسی نقش فعال و مهمی ایفاد نمودند ورود آنان به مبارزة‌سیاسی علیه رژیم پهلوی اگلو گرفته از رفتار سیاسی فدائیان اسلام بوده است اثر حاضر با هدف بررسی جامع جمعیت فدائیان اسلام به رشتة‌تحریر درآمده است و از آنجا که متکی بر اسناد بعضا منتشر نشده ای است که مؤلف محترم بدان دسترسی داشته است در این مسیر گام برداشته است امید است که این اثربتواند به بازگوئی بسیاری از حقایق تاریخی که در لابلای تاریخ معاصر نوشته شده توسط جریانهای غیر مذهبی مغفول مانده است ، کمک نماید
در پایان از زحمات مؤلف محترم ، معاون محترم پژوهشی جناب آقای غلامرضا خواجه سروی که ارزیابی نهایی اثر را نیز انجام دادند ،مدیر محترم بخش تحقیق جناب آقای اکبر اشرفی ، مدیر و کارشناسان گروه تاریخ آقایان دکتر علیرضا ملایی توانی و علیرضا سلطانی و نیز تمامی دست اندرکاران چاپ و نشر این اثر در معاونت محترم انتشارات قدردانی می شود
پیشگفتار
پرداختن به یکی از تشکیلات سیاسی مذهبی مؤثر در تحولات معاصرایران یعنی جمعیت فدائیان اسلام‌که بیش از نیم قرن از آغاز حرکت اسلامی آنان می گذرد و هنوز حقایق چندانی از ماهیت شکل گیری و عملکرد آنان از طریق پژوهشهای ژرف علمی و تاریخی به نسل جدید منتقل نگردیده است حائز اهمیت ویژه ای می باشد
بررسی این مهم مستلزم شناخت بستر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه ای است که آن تشکل درآن شکل یافته است طبعا‌زمینه پیدایش و رویکرد به تاکتیک مبارزات مسلحانه سیاسی جمعیت فدائیان اسلامی باید تحولات سیاسی دوران فعالیتشان یعنی اوضاع و شرایط پس از شهریور 1320 ش و وضعیت اجتماعی و شرایط فرهنگی سیساسی آن دوره مورد پژوهش قرار گیرد و باید با درک همان شرایط در مورد اهداف و عملکرد تشکلهای سیاسی به قضاوت تاریخی پرداخت تنها دراین صورت می توان به ماهیت حقیقی برخی از کنشهای رفتاری و گفتاری نخبگان و رهبران مؤثر درآن جریانهای سیاسی واقف گردید
جمعیت فدائیان اسلام بعنوان یک تشکل سیاسی مؤثر در مبارزه با استبداد و استعمار و جریانات انحرافی جامعه نه تنها در نهضت ملی نفت بلکه در روند جریانهای سیاسی کشور تا پیروزی انقلاب سالامی و نیز دربرخی از مسائل سیسای پس از انقلاب نقش و تأثیر ویژه ای داشته است از همین رو اهمیت بررسی و پژوهش پیرامون علل پیدایش اهداف و عملکرد این جمعیت دینی برای روشن شدن برخی نقاط مبهم تاریخ معاصر کشورمان بخوبی هویدا میگردد
نواب صفوی رهبر جمعیت فدائیان اسلام بعنوان یک آرمانخواه اسلامی مشارکت و دخالت در سیاست و برانداختن استبداد و متعاقبا‌احیای حقوق و آزادیهای اجتماعی و سیایسی در حیطه قوانین اسلامی را رسالت و تکلیف شرعی و دینی خود تلقی میکرد بر پایة‌چنین تفکرات دینی وی توانست رهبری یک تشکل سیاسی مسلحانه را در دست گیرد و در همین راه نیز به شهادت رسید به اعتقاد گروهی از صاحبنظران چنانچه همراهی همیاری و همفکری و بویژه ایفای نقش وی و تشکل سیاسیش در جریان نهضت ملی نفت بعنوان بازوی اجرایی این نهضت نبود قطعا نهضت ملی شدن صنعت نفت نیز درآن شرایط عقیم می ماند و حداقل با مشکلات و موانع عدیده ای مواجه میگشت و معلوم نبود که چنین پیروزی را به همراه داشته باشد
همچنین سید مجتبی نواب صفوی بنیانگذار جمعیت اصولگرا و مبارز فدائیان اسلامی که با هدف بر پایی یک نظام اجتماعی مبتنی براسلام آن تشکل سیاسی را بنا نهاد با طرح و تنظیم برنامه ای روشن دیدگاه گفتمان و لحن فرهنگی خاصی را برای جنبش اجتماعی و فرهنگی درایران پایه گذاری کرد که به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران این جنبش به نهایت به انقلاب اسلامی ایران به دست توانمند حضرت امام ره منجر گردید
با وجود چنین نقشی و بدلیل ماهیت سیاسی و عدم انتشار اسناد آن جریان و فقدان تحلیلهای ژرف علمی جامع نیز چندان با افکار اندیشه ها و سیر مبارزاتشان آشنایی نداشته و همین امر بستر مناسبی را برای تحریف و قلب حقایق تاریخی توسط برخی نویسندگان فراهم آورده است
نقطه قوت این تحقیق درهمین نکته است که با بهره گیری از هزاران برگ ساناد و منابع مربوط به فدائیان اسلام در آرشیوهای سازمانهای و نهادهای مختلف از جمله آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی آرشیو سازمان اسناد ملی ایران آرشیو و مرکز اسناد نهاد ریاست جمهوری و آرشیو بنیاد شهید انقلاب اسلامی و دیگر مراکز اسنادی و کتابخانه ای به تبیین علمی این جریان سیاسی با روشی توصیفی تاریخی پرداخته است مضافا اینکه با تحلیلی بی طرفانه و صرفا‌مبتنی براسناد و منابع مکتوب و غیرمکتوب تلاش گردیده تا با ابهام زدائی بسیاری از مسائل این دوران پرتلاطم تاریخی سیاسی کشورمان ماهیت شکل گیری و عملکرد آن جمعیت برای جویندگان حقیقت روشن گردد
امروزه پژوهشهای راهبردی و کاربردی معمولا‌به شیوه رفتار گرایی مبتنی بر داده های علمی ، کمی ،آماری ،سؤالات اصلی،مفروضات ، فرضیه سازی و استنتاجات علمی ، دریک قالب صرفا جامعه شناختی و تحلیلی انجام می پذیرد در پژوهش حاضر نیز از نظر روش شناختی همزمان از دو روش توصیفی تاریخی و رفتارگرایی تحلیلی استفاده شده است
سؤال اصلی این پژوهش آن است که تشکل سیاسی جمعیت فدائیان اسلام چرا و چگونه شکل گرفت و در فرآیند تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در فاصلة سالهای 1324 1334 ش ،چه نقشی داشت ؟ درکنار آن می توان سؤالات فرعی بی شماری مطرح کرد که مهمترین آنها عبارتند از عوامل مؤثر درپیدایش جمعیت فدائیان اسلام چه بود؟ نقش فدائیان اسلامی درشکل دهی به یک اندیشه دینی مبارز درایران چگونه بود ؟ انگیزه فدائیان اسلام از تقل کسروی هژیر و نیز دخالت در انتخابات مجلس شانزدهم چه بود ؟ فدائیان اسلام در ورود آیت الله کاشانی،دکترمصدق و جبهه ملی به مجلس شانزدهم چه نقشی ایفاد کردند؟ چه ارتباطی میان جلوگیری فدائیان اسلام از انتقال جنازه رضاشاه و درگیری طلاب حوزه علمیه قم وجود دارد ؟ هدف فدائیان اسلام از ترور رزم آرا چه بود و چه نقشی در پیروزی نهضت ملی شدن نفت ایران داشتند ؟ واکنش این جمعیت دربرابر حکومت دکتر مصدق چه بود و چرا در این زمان بازداشت شدند؟ چه عواملی موجب رویارویی فدائیان اسلام با دکتر مصدق و جبهه ملی گشت ؟ علل جدایی فدائیان اسلام از آیت الله کاشانی چه بود ؟ فدائیان اسلامی در رواج اندیشه سیاسی دینی در ایران چه نقشی داشتند ؟ نقش فدائیان اسلام در روند مبارزات ملت مسلمان ایران تا پیروزی انقلاب اسلامی چیست ؟ و
این پژوهش بطور کلی در دو بخش و مجموعا‌در پنج فصل انجام شده است که بخش اول علل پیدایش و اندیشه ها و بخش دوم عملکرد جمعیت فدائیان اسلام را بیان می کند بطور مشخص درفصل اول این پژوهش بدلیل ریشه داشتن جریانات سیاسی دهه سوم قرن معاصر در وضعیت سیاسی اجتماعی و فرهنگی دوره رضا شاه که شکل گیری جمعیت فدائیان اسلام را نیز درچنین فضایی باید نگریست به معرفی کلی بسترهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن دوره پرداخته شده و نقش آن رژیم درتحدید روحانیت و سرکوب نهادهای دینی و مذهبی درجامعه از طریق رواج اندیشه های سکولاریستی و تجدید گرایی بیان گردیده است
بنابراین ضمن بهره گیری از مواد خام و داده های تاریخی سعی شده است تا با تشریح وضعیت بحرانی اجتماعی فرهنگی و انحرافات دینی از سوی نویسندگانی چون کسروی به نشان دادن روند تحولات سیاسی اجتماعی خاص آن زمان پرداخته و سپس با بیان التهابات سیاسی عمومی درجامعه به اعتراضات جمعی مذهبیون به طرح اندیشه های انحرافی از سوی کسروی و همفکرانش مسئله ایجاد انگیزه دینی در روند جنبش و حرکت تواب صفوی پس از صور فتاوای برخی از مراجع و موضوع چگونگی شکل گیری و تأسیس جمعیت فدائیان اسلام پرداخته شده است
درفصل دوم نیزمبانی فکری فدائیان اسلام و برخورد آن با اندیشه ها و جریانات مخالف و همسو بررسی گردیده است
فصلهای سوم تا پنجم پژوهش ، صرفا‌به تشریح عملکرد سیاسی آن جمعیت پس از تأسیس اختصاص یافته است دراین فصول ضمن استفاده از منابع مکتوب و غیرمکتوب و داده های تاریخی عمدتا‌با استناد به اسناد و گزارشهای شهربانی صورت بازجوئیها و گزارشهای دادگستری اسناد و گزارشهای زندان و برخی منابع دست نوشته و همچنین تعدادی از منابع منتشر شده ، به بررسی عملکرد این جمعیت پرداخت هشده است ضمنا‌علاوه بر بهره برداری دقیق از اطلاعات و محتوای اسناد تلاش شده است تا بدون هیچگونه دخل و تصرفی یا اعمال گزینش تنها براساس داده های اسنادی خام و عدم تمایل به قضاوتهای شخصی عمدتا‌از شیوه مبتنی برتحقیقات توصیفی تاریخی بهره گیری شود تا با ارائه یک تحقیق علمی عمیق از عملکرد آن جمعیت خواننده خود به آگاهی بیشتر نایل شده و به کشف حقایق تاریخی راه یابد
از حیث گستره تاریخی نگاه عمقی این پژوهش معطوف به دوران فعالیت و عملکرد سیاسی فدائیان اسلامی از سال 1324 تا 1334 ش می باشد لذا بمنظور آشنایی با بستر تحولات سیاسی اجتماعی مؤثر در شکل گیری چنین جمعیتی الزاما‌به بیان وضعیت نابهنجار فرهنگی اجتماعی و ویژگیهای حکومتی دوره رضا شاه نیز پرداخته شده است همچنین در ادامه به تأثیر ژرف این حرکت در جنبش انقلابی ملت مسلمان ایران تا پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته شده است درمیان کتب و منابع پیرامون تاریخ معاصر ایران برخی نویسندگان عمدا یا سهوا‌از نقش تاریخی این جمعیت در تحولات سیاسی اجتماعی کشور غافل شده اند و تاکنون اثر جامع و کاملی درتوصیف تاریخی و یا تحلیل جنبش و نقش وعملکرد این جمعیت درجریانهای سیاسی کشور، به رشته تحریر در نیامده است از میان کتابهای موجود می توان به کتاب سید مجتبی نواب صفوی ، اندیشه ها ،مبارزات و شهادت او نوشته سید حسین خویش نیت از هواداران آن جمعیت ، و نیز به کتاب فدائیان اسلام تاریخ ، عملکرد اندیشه تألیف سید هادی خسروشاهی اشاره کرد که دربخشی از آن کتاب جامعه و حکومت اسلامی یا رهنمای حقایق نواب صفوی و همچنین مجموعه خاطرات یا تاریخ پیدایش فدائیان اسلام به قلم نواب صفوی منتشر گردیده است درکتاب ناگفته ها ، خاطرات شهید مهدی عرافی و درکتاب خاطرات و مبارزات شهید محلاتی بخشی از خاطرات شهید نواب صفوی به چاپ رسیده است درکتاب اسرار قتل رزم آرا نیز بخشهایی از صورت بازجوئیهای نواب صفوی و یارانش ، انتشار یافته است به جز موارد فوق الذکر،مقالات ،اسناد و خاطرات پراکنده ای توسط برخی اعضا و هواداران آن جمعیت درکتب و نشریات وجراید آورده شده است
نگرنده این سطور، به خاطر وقوف برخلاء تحقیقاتی علمی و تاریخی دراین موضوع و همچنین نیاز مبرم جامعه و علاقه مندی جوانان نسبت به آگاهی از عملکرد این جمعیت ، طی سالهای 1374 تا 1376 ش ، به نگارش و انتشار چندین مقاله تحت عنوان اسناد نویافته فدائیان اسلام و نواب صفوی در فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر اقدام کرد سپس طی مصاحبه حضوری با محمد مهدی عبدخدایی درطول سال 1376 در نوزده جلسه به بسیاری از دیدگاهها و فعالیتهای این جمعیت واقف گشت ضمن آنکه پیش از آن اسناد بسیاری از فدائیان اسلامی را در آرشیو ملی کشور مورد مطالعه و تحقیق قرار داده بود پس از انجام این مراحل نگارنده با ارائه طرح علمی پژوهش حاضر به گروه تاریخ مرکز اسناد انقلاب اسلامی درآذرماه 1377 و کسب موافقت مسئولین محترم آن مرکز، به تدوین این پژوهش که نخستین اثر علمی دراین زمینه است ، مبادرت ورزید درطول انجام کار راقم با تلاشی مستمر و مراجعاتی پی درپی به مراکز مختلف آرشیوی ، ضمن مطالعه پرونده های فدائیان اسلام یادداشتهای بسیاری تهیه نمود که در پژوهش حاضر مورد استفاده قرار گرفت همچنین جراید نشریات و منابع مکتوب تاریخی مرتبط با موضوع ، درکتابخانه ها و آرشیوها مورد بهره برداری قرار گرفت
مرکز اسناد انقلاب اسلامی
ما را با درج لینک یا لوگو و یا نشر مطالب در وبگاه خود حمایت نمائید
یاعلی