زمینه‌های شکل‌گیری فدائیان اسلام

فدائیان اسلام گروهی بودند که در اردیبهشت 1324 با رد اندیشه­های کسروی و با رهبری نواب صفوی شروع به فعالیت کردند و برای رسیدن به هدف خود یعنی برپایی حکومت اسلامی و اجرای احکام اسلام به اقداماتی از جمله ترور کسروی، هژیر، رزم­آرا، و مانند اینها دست زدند که خیلی از این اقدامات را با هماهنگی با آیت‌الله کاشانی انجام دادند تا جایی که خارجیان رهبر آنها را اغلب کاشانی می‌دانستند؛ درحالی­که فدائیان اسلام بیشتر از رده‌های طبقه پایین جامعه بودند اما کاشانی از طبقه متوسط سنتی بود (اگرچه نواب صفوی در بحبوحه­ی ملی­شدن صنعت نفت، کاشانی را رهبر معنوی فدائیان اسلام دانست).

 

زمینه‌های شکل‌گیری فدائیان اسلام

بعد از انقلاب مشروطه جو ترور و خشونت علیه جامعه­ی مذهبی ایران ظهور (مانند آزار و اذیت شیخ­فضل‌الله نوری) و در دوره­ی رضاشاه این خشونت­ها علیه جامعه­ی مذهبی (مانند شهادت آیت­الله مدرس) شدیدتر شد. با سقوط رضاشاه و روی کار آمدن محمدرضاشاه، احمد کسروی با انتشار کتاب «شیعه‌گری»، ارزش‌های شیعه همانند ائمه معصوم(ع) و پیامبر(ص) و قرآن را به چالش کشید و اسلام را مایه­ی گمراهی می‌نامید بنابراین نواب صفوی به شبهات طرفداران کسروی پاسخ داده، و به مناظره با کسروی پرداخت[1]، اما نواب دانست که مبارزه­ی انفرادی هیچ سودی ندارد لذا با «پیشنهاد حاج­سراج انصاری و هم­کاری آقایان شیخ­قاسم اسلامی و شیخ مهدی شریعتمداری و دیگر فضلاء جمعیت مبارزه با بی­دینی را تشکیل داد.»[2] در مقابل کسروی، نواب صفوی را به گروه رزمندگان (که طرفدار عقاید کسروی و مجهز به سلاح سرد بودند) تهدید کرد. در ادامه نواب صفوی جمعیت مبارزه با بی‌دینی (مبارزه فقط با قلم و زبان) را کافی نمی­داند و مشی مسلحانه را بر آن ­افزود و تشکیلاتی ایدئولوژیک و فدایی را خواستار شد و در اوایل اسفند سال 1324هـ.ش «نخستین اعلامیه را به­عنوان «دین و انتقام» منتشر و موجودیت فدائیان اسلام را اعلام نمود.

در مورد تعداد اعضای فدائیان اسلام فهرستی بیش از صد نفر در اسناد بجای مانده از شهربانی رژیم‌ شاهی گزارش شده، که ترکیبی از جمعیت فدائیان اسلام، جمعیت مسلمانان مجاهد مذهب جعفری، جمعیت (کمیته) انتقام هستند.[3] اما اعضای اصلی فدائیان اسلام سیدحسین امامی، سیدعبدالحسین واحدی، خلیل طهماسبی، سیدمحمود واحدی، سید علی­محمد امامی به رهبری نواب صفوی است. نشان شناسایی آنها پرچم سبز رنگ با سه هلال ماه که در ان نوشته شده بود «لا اله الا الله، محمد رسول­الله، علی ولی‌الله» است.

 

فدائیان اسلام و حکومت اسلامی

در داخل گفتمان اسلام سیاسی فقاهتی، فدائیان اسلام اولین کسانی بودند که مفهوم حکومت اسلامی را به­عنوان اندیشه­ی اصلی خود بیان نمودند و امام­خمینی(ره) این گروه را تحسین کرده، و ولایت فقیه را پایه­ی آن حکومت قرار داد. آنها در رابطه با حکومت اسلامی اصولی را تدوین کردند که آن ­اصول در کتاب «رهنمای حقایق» توسط نواب صفوی به­عنوان قانون اساسی فدائیان اسلام در آبان 1328 تألیف، و چاپ آن یک سال به­ طول انجامید. برخی از این اصول به شرح ذیل است:

1)       تنها راه نجات جهان و خصوصا ایران روی ­آوردن مردم و حکومت به اسلام و قرآن است.

2)       مفاسد اجتماعی مانند برهنگی زنان، بیکاری و...، ریشه­ی نابودی جهان و ایران شده است.[4]

3)       راه اصلاح مفاسد اجتماعی، اصلاح روحانیت و اصلاح وزارت‌خانه‌ها و دربار است....[5] 

 

ویژگی­های حکومت اسلامی آنها

1)       اتحاد اسلام بدون قومیت­گرایی؛

2)       جامع و کامل بودن اسلام؛

3)       اتحاد جهان اسلام با اجرای قوانین اسلامی؛

4)       عدم تضاد بین اسلام و وطن‌خواهی[6] است. 

به­طورکلی فدائیان اسلام از یک طرف با حزب مخالف بودند در این زمینه نواب صفوی می‌گوید: «...من با این کارهای بی­مغز و اساس مخالفم.»[7] از طرف دیگر نواب صفوی با تألیف کتاب «رهنمای حقایق» اصولی را تشریح کرد که: در بخش اول مبارزه با مفاسد اجتماعی و چگونگی ریشه­کن­ کردن این مفاسد را طرح کرد. در بخش دوم طبقه‌بندی جامعه و شیوه‌های مختلف حکومت ­و در بخش سوم به حمایت از شیخ­فضل­الله نوری (مشروطه­ی مشروعه) و اجرای اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه را خواهان است و در آخر اصلاح وزارتخانه‌ها بخصوص وزارتخانه­ی فرهنگ و دادگستری و نظام مالیاتی را بر اساس اصول اسلامی خواستار، و از شاه و دولت­مردان می‌خواهد کلیه­ی قوانین اسلام و تشیع را اجرا کند.

 

اقدامات فدائیان اسلام

دغدغه­ی اصلی فدائیان اسلام اجرای احکام اسلامی بود، بنابراین برای رسیدن به این هدف اقداماتی را انجام دادند که در ذیل انها را توضیح می‌دهم:

1) ترور احمد کسروی: نواب صفوی وقتی فهمید که مباحثه با کسروی سودی ندارد، بنابراین فدائیان، کسروی را در اردیبهشت 1324 مورد حمله قرار دادند اما کسروی جان سالم بدر برد لذا تصمیم به قتل حتمی کسروی گرفتند و این مأموریت را سیدحسین امامی در اسفندماه اجرا کرد. نواب صفوی و همراهانش در دادگاه نظامی محاکمه ولی سرانجام تبرئه شدند، زیرا که هم رهبران مذهبی از آنها پشتیبانی می­کردند و هم مقامات حکومتی امیدوار بودند تا در برابر حزب توده از آنها بهره‌برداری کنند.»[8]

2) ترور عبدالحسین هژیر: هژیر که در تیرماه 1328 به­­عنوان وزیر دربار منصوب شده بود با توجه به این­که قرارداد «گس–گلشانیان» در مجلس پانزدهم به نتیجه نرسیده بود با دولت انگلیسی‌ها مصمم شد با دخالت در انتخابات شانزدهم و انتخاب طرفداران آنها قرارداد فوق را به تصویب رساند. چنین تصمیمی دو گروه را در مقابل یکدیگر قرارداد؛ یکی هواداران انگلیسی، هژیر، دولت و شاه، و دیگری اقلیت مجلس پانزدهم با جبهه­ی ملی (مصدق، کاشانی) و فدائیان اسلام بودند. در همین مواقع، آیت­الله کاشانی هژیر را مهره­ی انگلیسی معرفی می‌کند و همین موضع‌گیری باعث تبعید آیت­الله کاشانی به لبنان می­شود و این تبعید مورد اعتراض فدائیان اسلام و جبهه­ی ملی (مظفر بقایی، مکی، مصدق ­و...) قرار گرفته و زمینه­ی وحدت معترضان دربار و دولت را مستحکم کرد.

سرانجام با برگزاری انتخابات شانزدهم و دخالت­های هژیر (وزیر دربار) جبهه­ی ملی و فدائیان اسلام به مجلس راه نیافتند. لذا فدائیان اسلام با تشریح استدلال شرعی؛ (دفاع در مقابل هجوم به جان، دین و ناموس در زمان غیبت امام(ع) بر مسلمانان واجب است و هژیر آلت اجرای این هجوم است) و استدلال عرفی و اجتماعی؛ (هژیر فساد دربار، دولت و... در او متجلی است)[9] مصمم  به قتل هژیر شدند و در روز 13 آبان 1328 توسط سیدحسین امامی کشته، اما چند روز بعد امامی با آخرین کلام خود «الله اکبر و زنده باد اسلام» به شهادت رسید.

به­طورکلی فدائیان اسلام علت ترور هژیر را به ­غیر از دخالت و تقلب در انتخابات شانزدهم در عامل دیگری یعنی: «برقراری روابط ایران با اسرائیل در زمان نخست­وزیری او»[10]می­دانستند. با قتل هژیر انتخابات باطل، و در انتخابات مجدد، رهبران و طرفداران ملی­شدن صنعت نفت به مجلس راه یافتند.

3) ترور علی رزم‌آرا: بعد از ناکامی رژیم در تصویب لایحه­ی «گس– گلشانیان» در مجلس پانزدهم و عدم اقتدار حسنعلی منصور در حل مسئله­ی نفت، باعث شد امریکا و انگلیس همراه با شاه، رزم­آرا رئیس ستاد ارتش را نخست­وزیر کنند و از طرف دیگر توطئه‌ای طرح کرده که «در پی تصویب لایحه­ی الحاقی به قرارداد قبلی نفت و افزایش بهای ناچیزی به قیمت نفت بودند،»[11] بنابراین مهم‌ترین سد ملی­شدن صنعت نفت روی کار آمد و کسی در چنین محیطی قادر به مقابله با موج برخاسته را نداشت. اما فدائیان اسلام در شانزدهم اسفندماه 1329 با گلوله­ی خلیل طهماسبی وی را به قتل رساندند و زمینه را برای ملی­شدن صنعت نفت عملی بخشیدند.

4) ترور نافرجام حسین فاطمی: با روی کار آمدن مصدق «فدائیان اسلام عامل اصلی دور کردن دولت از دین، آئین و خواسته­های خود را وزیر امورخارجه­ی مصدق یعنی دکتر فاطمی می‌دانستند.»[12] بنابراین توسط عبدخدایی در 26 بهمن 1330 ترور شد ولی جان سالم بدر برد.

5) ترور نافرجام حسین علاء: بعد از کودتا، فدائیان به موضع‌گیری در قبال زاهدی پرداختند و «با ایجاد ارتباطاتی که بین فدائیان اسلام و نهضت مقاومت ­ملی برقرار شد طرح ترور زاهدی (نخست­وزیر وقت) توسط فدائیان اسلام مطرح گردید.»[13] 

اما اوج تضاد حکومت کودتا و فدائیان اسلام در زمینه­ی پیمان بغداد و دوران نخست­وزیر حسین علاء است. حسین علاء که در حال تدارک برای پیوستن ایران به پیمان بغداد بود توسط مظفرعلی ذوالقدر مورد حمله قرار گرفت ولی جان سالم به­در برد همین اقدام زمینه­ی دستگیری و اعدام دیگر اعضای فدائیان اسلام را فراهم کرد. با عدم موفقیت ذوالقدر، «سید عبدالحسین واحدی و اسدالله خطیبی که به اهواز رفته بودند تا در صورت ناموفق بودن ذوالقدر در راه اهواز به عراق حسین علاء را ترور کنند در اهواز دستگیر، و تحویل تیمور بختیار داده شدند که با درگیری لفظی بختیار با واحدی مرد شماره­ی دو فدائیان اسلام، توسط بختیار به شهادت رسید.»[14]

سرانجام نواب صفوی، سیدمحمد واحدی، خلیل طهماسبی و مظفر ذوالقدر در 27 دی­ماه 1334 اعدام، و بقیه­ی اعضای دستگیرشده، همچون سیدهادی میرلوحی، اصغر عمری، احمد تهرانی (برادر همسر عبدالحسین واحدی)، علی بهاری به چندین سال زندان محکوم گردیدند.

 

سیاست خارجی فدائیان اسلام

در بعد سیاست خارجی مسئله­ی اصلی فدائیان اسلام، از یک طرف وحدت کل جهان اسلام و اسلامی­کردن مسئله­ی فلسطین بود، از طرف دیگر بر ارتباط دین و سیاست و جامعیت دین تأکید داشتند. آنها تنها گروه یا تشکل مذهبی ایران بودند که با سازمان اخوان­المسلمین مصر در ارتباط بودند و تحت­تأثیر آنها گفتمان اسلام سیاسی را در ایران مطرح کردند.

در قضیه­ی فلسطین فدائیان اسلام به مانند کاشانی مخالفت خود را با رسمیت یافتن اسرائیل در اردیبهشت1327 اعلام، و در همان سال اجتماع پرشکوهی در حمایت از مردم فلسطین در مسجد سلطانی تهران برگزار شد: «و سرانجام طی اعلامیه‌ای فدائیان اسلام خواستار اعزام پنج­هزار نیروی داوطلب به فلسطین شدند که بدلیل مخالفت دولت این کار عملی نشد.»[15] 

در اواخر  پاییز1332 در کنگره­ی اسلامی که با هدف نجات فلسطین در بیت­المقدس برگزار شد؛ خلاصه موضوع سخن نواب در این کنفرانس این بود که «فلسطین نه جزیی از سرزمین عرب بلکه یک سرزمین اسلامی است و در این سفر نواب پیشنهاد داد تا سازمانی انقلابی و بین­المللی برای مبارزه با اسرائیل تشکیل شود و این پیشنهاد مورد استقبال بسیاری از شخصیت­ها از جمله اخوان­المسلیمن، مصر قرار گرفت.»[16] 

 

فدائیان اسلام و ملی­شدن صنعت نفت

طرح ملی­شدن صنعت نفت طرحی بود که فدائیان اسلام و جبهه­ی‌ ملی را به همکاری مشترک کشاند این همکاری مشترک از زمان مخالفت­ها با عبدالحسین هژیر آغاز شد و در آن موقع کاشانی، هژیر را مهره­ی انگلیسی خوانده، و همین باعث تبعید کاشانی به لبنان شد اما قبل از این تبعید، کاشانی فدائیان اسلام را با  گروه جبهه­ی ملی آشنا کرد.

کاشانی که در تبعید به­سر می­برد به نواب صفوی نوشت که از جبهه­ی ملی در مجلس شانزدهم حمایت کنند در جواب رهبر فدائیان اسلام شرکت در اصل انتخابات به­دلیل اعتقاد به کاشانی قبول کرد اما به آیت­الله کاشانی نوشت: «ما با هم قرار گذاشتیم که در چارچوب اسلام کار کنیم و اگر خواستیم وکلایی انتخاب کنیم افرادی باشند که جنبه­ی مذهبی آنان بر جنبه­ی سیاسی رجحان داشته باشد»[17] 

کاشانی در جواب نوشت: «ما الان رجال دینی که در فن سیاست ورزیده باشند نداریم، چه بهتر این­که این کار را ما مرحله‌ای بکنیم و بتوانیم در یک مرحله از رجال سیاسی که در فن سیاست ورزیده هستند و نسبتاً هم جنبه­ی ملی دارند، استفاده بکنیم تا در طی این دوران بتوانیم انسان­هایی که متدین هستند یا سمت مذهبی دارند برای انتخابات تربیت کنیم.»[18] سرانجام  فدائیان اسلام از گفته‌های کاشانی قانع شدند، و انتخابات در مهر1328 آغاز شد که هژیر و طرفداران آنها در انتخابات تقلب کردند، لذا فدائیان اسلام مجرم انتخابات را توسط سیدحسن امامی ترور، و انتخابات شانزدهم دوباره تجدید شد و طرفداران ملی­شدن نفت به مجلس شانزدهم راه یافتند و کاشانی به­عنوان نماینده­ی تهران انتخاب، و به­خاطر مصونیت پارلمانی وارد ایران گردید و در مقابل رزم­آرا نخست­وزیر شد.

جبهه‌ی ملی که مانع اصلی ملی­شدن صنعت نفت را رزم­آرا می­دانستند به سراغ نواب صفوی، و از وی درخواست همکاری کردند نواب صفوئی به شرط «تشکیل حکومت اسلامی و اجرای قوانین اسلامی» در صورت پیروزی پیشنهاد جبهه­ی ملی را پذیرفت و رزم­آرا را از سد راه برداشت­ و اکثریت نمایندگان شورای ملی و سنا علی­رغم وابستگی به دربار، شاه و انگلیس طرح ملی­شدن نفت را تصویب­کردند. بعد از ملی­شدن ­نفت بین کاشانی–مصدق و فدائیان اسلام فاصله ایجاد شد و مصدق به خواسته­ی فدائیان اسلام عمل نکرد و اظهار داشت: «من نه مدعی حکومت اسلامی هستم و نه می­خواهم همیشه حاکم و نخست­وزیر باشم. هدف من حل قضیه­ی نفت است؛ حکومت اسلامی را آقایان بگذارند برای یک دولت دیگر و در دولت دیگر تقاضای دولت اسلامی کنند؛ دولت من که برای ابد نخواهد ماند.»[19]

از طرف دیگر فدائیان اسلام از حسین فاطمی و حتی از«مصدق بخاطر در اختیار قرار دادن چهار پست وزارت از جمله وزارت جنگ به افراد دربار به خشم آمدند»[20] انتقاد نمودند.

اما موضع‌گیری کاشانی این­گونه بود که به رهبر فدائیان اسلام گفت: «موضوع نفت باید بر سایر مسائل تقدم داشته باشد و به مردم اعلام کرد که تا وقتی جبهه­ی ملی «این مبارزه­ی مقدس و ملی علیه انگلیس را ادامه دهد»[21] کاملا پشتیبان مصدق خواهد بود.

از دیگر ناراحتی­های فدائیان اسلام نسبت به جبهه­ی ملی، نحوه­ی انعکاس قتل رزم‌آرا توسط خلیل طهماسبی بود چرا که «دو روزنامه­ی وابسته به جبهه­ی ملی، «باختر امروز» که بیشتر نظریات مصدق را منعکس می­کرد و روزنامه­ی «شاهد» که بیشتر دیدگاه­های کاشانی را منعکس می­کرد خبر قتل رزم‌آرا را، نشأت گرفته از میهن­پرستی می­دانستند نه اندیشه­های اسلامی­خواهانه­ی ضارب»[22] که به هنگام کشتن رزم­آرا شعار­ «زنده ­باد اسلام» می­داد.

 

فدائیان اسلام و انقلاب اسلامی

بعد­ از شهادت رهبر فدائیان اسلام، آنها مدتی سکوت اختیار کردند و بعد از چند سال در دهه­ی چهل از نهضت امام­خمینی حمایت، و زمینه­ی ظهور هیأت مؤتلفه اسلامی را فراهم، و حسنعلی منصور را که عامل کاپیتولاسیون در ایران و تبعید امام­خمینی بود ترور کردند.

با پیروزی انقلاب اسلامی رهبران بزرگ انقلاب اسلامی از جمله آیت‌الله خامنه‌ای و هاشمی رفسنجانی اذعان کردند که روحیه و انگیزش انقلابی خود را از فدائیان اسلام الهام گرفتند. بنابراین می­توان اظهار کرد که فدائیان اسلام نقش پایه­ای در پیروزی انقلاب اسلامی ایران داشتند.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی فدائیان اسلام در قالب سه شاخه به فعالیت خود ادامه دادند: «شاخه­ی اول؛ «فدائیان بنیانگذاران» به سرپرستی ابوالقاسم رفیعی، در چند سال اول انقلاب فعال بود. شاخه­ی دوم؛ «فدائیان اسلام بعد از انقلاب به سرپرستی حجة­الاسلام خلخالی است و مقر اصلی آن در باشگاه افسران تهران بود که با سلب مسئولیت قضایی خلخالی منحل گردید. شاخه­ی سوم؛ «وفاداران شهید نواب صفوی» را تشکیل دادند بعد از انقلاب به فعالیت سیاسی پرداختند و نشریه­ی «منشور برادری» را که در دوران نواب صفوی فعالیت داشت به راه انداختند و منتشر کردند.» [23] 

 

انتقادات به فدائیان اسلام

انتقاداتی نیز از سوی یکسری از تحلیلگران و منتقدان فدائیان بر آنها مطرح شده از جمله:

1)       فدائیان اسلام و جبهه­ی ملی درک درستی از جامعه­ی ایران بخصوص بعد از قتل رزم­آرا نداشتند چرا که پیشرفت ایران بعد از قتل رزم­آرا نیاز به وحدت و انسجام داشت نه این­که فدائیان اسلام حکومت اسلامی و جبهه­ی ملی حکومت لیبرال را دنبال کنند و هر دو دنبال انحصارطلبی باشند و به کارشکنی و اختلاف­افکنی، انگلیس، امریکا و شاه در بین طرفداران ملی شدن صنعت نفت بی­توجه باشند.

2)       فدائیان اسلام لزومی نداشت همیشه مشی مسلحانه را انتخاب بکنند بلکه باستی هر جا ضروری بود (مثل قتل کسروی و رزم­آرا) مشی مسلحانه را استفاده، و آن­را شاخه‌ای از فعالیت­هایشان قرار می­دادند، چراکه با چنین کاری از یک طرف اختلاف بین طرفداران ملی­شدن صنعت نفت گسترش نمی­یافت و از طرف دیگر اعضا فدائیان اسلام به آسانی اعدام نمی­شدند.

3)       عدم هماهنگی فدائیان اسلام با مرجع تقلید شیعیان وقت آیت­­الله بروجردی در بازسازی حوزه­ی علمیه­ی قم، (مثلا به­خاطر رفتار جنجالی فدائیان اسلام در کشیدن نیروی امنیتی رژیم به حوزه در 10خرداد 1329) در به شهادت رساندن آنها و ناکام ماندن تلاش های آنان بی­تأثیر نبود.

 

 

---

[1] . حسینیان، روح­الله؛ نقش فدائیان اسلام در تاریخ معاصر ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، صص 11-13

[2] . همان، همانجا

[3] . عباسی، ابراهیم؛ فدائیان اسلام به روایت تصویر، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384، صص 31– 26

[4] . حسینیان، روح­الله؛ پیشین، ص 101.

[5] . همان، صص 102 – 101

 [6] . جعفریان، رسول؛ جریان­ها و سازمان­های مذهبی سیاسی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383، ص 182

[7] . عباسی، ابراهیم؛ پیشین، ص 9

[8] . آبراهامیان، یراوند؛ ایران بین دو انقلاب، ترجمه­ی گل­محمدی، احمد؛ فتاحی و لیلایی، محمدابراهیم؛ تهران، نی، 1377، ص 318

 [9] . حسینیان، روح­الله؛ پیشین، صص 31-30.

 [10] . نظری‌پور، مهدی؛ و لطیفی، لطفعلی؛ جریان­شناسی، تهران، معاونت آموزش نیروی مقاومت بسیج، 1384، چاپ هشتم، ص 32.     

[11] . همان، همانجا

[12] . همان، ص 32

[13] . طیرانی، بهروز؛ محاکمات سیاسی در ایران از سال 1352 – 1333، تهران، علم، 1382، ص 15

[14] . عباسی، ابراهیم؛ پیشین، ص 160

[15] . همان، ص 80

[16] . حسینیان، روح­الله؛ پیشین، صص 25 – 24

 [17] . رستگاری، علی؛ «بررسی نقش فدائیان اسلام در ملی شدن صنعت نفت»، نشریه­ی یالثارات الحسین‌(ع)، شماره­ی 367، ص 1.

[18] . همان، همانجا

[19] . حسینی‌زاده، محمدعلی؛ اسلام سیاسی در ایران، قم، دانشگاه مفید، 1385، صص 176 – 175

[20] .  آبراهامیان، یرواند؛ پیشین، ص 330

[21] . همان، همانجا

[22] . حسینیان، روح­الله؛ پیشین، ص 59

[23] . عباسی، ابراهیم؛ پیشین، ص 214