احمد عارف حکمت2

متأسفانه تا آنجاکه مؤلف مطّلع است، تاکنون (سال 1398هـ .ق. = 1978 م.) به هیچ نوع فهرست جامعی از نسخه های خطی کتابخانه منتشر نشده است و شاید همین امر موجب عدم توجه پژوهندگان مسلمان، نسبت به کتابخانه عارف حکمت شده است.(1)

از این روی و با توجه به تحقیقات مقدماتی و نظری و ملاحظه عینی کتابخانه عارف حکمت در سال های 1396هـ .ق. و 1397هـ .ق. مصمّم و در پی فرصت و فراغتی مناسب بودم که تحقیقاتی در شناخت نسخه های خطی کتابخانه عارف حکمت انجام دهم.

پس از تخریب ساختمان های شرق مسجد پیامبر(صلی الله علیه وآله)، به عنوان اولین اجرای طرح توسعه مسجد در سال 1396 ـ 1397هـ .ق. معلوم شد که در طرح توسعه مسجد، تمامی ساختمان های جنوبی و شمال و شرق مجاور مسجد نیز خراب خواهند شد.

لذا در رجب سال 1398هـ .ق. با مساعدت و لطف بعضی از دست اندرکاران سیاست فرهنگی کشور، موظّف شدم به مدینه مشرّف شوم و لااقل فهرستی از نسخ های خطیِ فارسیِ موجود در کتابخانه عارف حکمت را تهیه و تنظیم کنم.

خوشبختانه این کار با توجه به همکاری های صمیمانه سفارت ایران در جدّه شروع و به خاطر موانعی که بر سر راه افتاد. بیش از مرحله نخست تحقیق که آن تهیه فهرستی توصیفی از نسخه های خطی فارسی بود، کاری مهم پیش نرفت.

نسخه های خطی فارسی در کتابخانه عارف حکمت، نه تنها در زمینه های ادب، عرفان، تاریخ و... ایران از اهمیت بسیاری برخوردارند، بلکه به لحاظ فنون کتابت و تذهیب، می توان آن ها را مجموعه ای گرانبها و نفیس از آثار برجسته خطاطان بزرگ و تذهیب کاران و نقاشان چیره دست ایرانی در 8 قرن اخیر تمدّن اسلامی ـ ایرانی دانست.

از این روی و با توجه به چنین مجموعه ای و کیفیت انتخاب نسخه های موجود، از لحاظ فن یا موضوع می توانیم شیخ الاسلام را عالمی شیفته و آگاه به فرهنگ پر بار اسلامی ایرانی بدانیم که می خواست از طریق شناخت و شناساندن گوشه هایی از آن، به باروری هرچه بیشتر فرهنگ اسلامی خدمت کند.

در این راه، آنچه که از دست مؤلف صورت پذیرفته، توصیفی مجمل از آثار فارسی کتابخانه شیخ الاسلام است و بی شک در این راه و تحقیق، مؤلف را بیش از این ادعایی نیست و امیدوار است که جزء دوم این کتاب را نیز هر چه زودتر تقدیم پژوهندگان کند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . به استثنای دو تحقیق مجمل; یکی رساله ره آورد آقای قوچانی و دیگری رساله ای مختصر از آقای دانش پژوه، مندرج در جلد پنجم نسخه های خطی چاپ دانشگاه تهران.

نسخه های خطّی کتابخانه عارف حکمت

الف: قرن ششم هجری قمری

دیوان تبریزی

شیخ حسن تبریزی، تاریخ پایان نگارش نسخه 516 هـ . ق به خط نستعلیق بسیار زیبا، با صفحات و حواشی مذهب.

195 صفحه، 22×13 سانتیمتر.            شماره ثبت: 60 ـ 4 / 809

لطائف الامثال

محمد رشد کاتب، تاریخ پایان نگارش نسخه 583 هـ . ق به خط نستعلیق، با صفحات مذهب.

196 صفحه، 19×11 سانتیمتر.            شماره ثبت: 25 ـ 4 / 890

ب: نسخه های خطی فارسی قرن 7 هـ . ق

مقامات فارسی

قاضی عمیدالدین بلخی، تاریخ پایان نگارش نسخه 668 هـ . ق به خط نسخ، با صفحات مذهب.

110 صفحه، 17×11 سانتیمتر.            شماره ثبت: 24 ـ 4 / 890

مقامات فارسی

شیخ حمیدالدین حمزه بلخی، تاریخ پایان نگارش نسخه 668 هـ . ق به خط معتاد، به قلم محمد بن محمد سمرقندی معروف به عبدی.

223 صفحه، 15 س، 21×16 سانتیمتر.      شماره ثبت: 549 / 80 ضمن مجموعه، رساله

پ: نسخه های خطی فارسی قرن 8 هـ . ق

1/پ: تصوف

شرح تائیه ابن فارس

سعید فرغانی، تاریخ پایان نگارش نسخه 740 هـ . ق به خط فارسی، با صفحات مذهب،

در تصوف.

749 صفحه، 22×12 سانتیمتر.            شماره ثبت 28 ـ 2 / 260

2/پ: تاریخ و آثار

تاریخ جهانگشای جوینی

علاءالدین عطاملک جوینی، تاریخ پایان نگارش نگارش نسخه 701 هـ . ق به خط نستعلیق، با صفحات مذهب. در تاریخ حکومت

376 صفحه، 25×17 سانتیمتر.               شماره ثبت: 523 ـ 2 / 900

3/پ: ادب

ترجیع بند عطار

شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تاریخ پایان نگارش نسخه 782 هـ . ق به خط نستعلیق بسیار زیبا، به قلم عبدالرحمن عبدالحمید. با صفحات مذهب.

302 صفحه، 20×12 سانتیمتر.                  شماره ثبت: 84 ـ 4 / 890

مهری و مشتری

محمد حصاری. پایان تاریخ نگارش نسخه 784 هـ . ق به خط نستعلیق، به قلم مؤلف.

256 صفحه، 21×12 سانتیمتر.            شماره ثبت: 599 ـ 2 / 900

4/پ: منطق

رساله در منطق

فخرالدین رازی. تاریخ پایان نگارش نسخه 744 هـ . ق به خط نستعلیق، به قلم عبدالله بن حسن اسماعیل عارضی.

1 صفحه، 21 سطری، 12×13 سانتیمتر      شماره ثبت: 150 / 80 ضمن مجموعه،                                        رساله13

ت: نسخه های خطی فارسی قرن 9 هـ . ق

1/ت: عرفان

مثنوی معنوی

مولانا جلال الدین مولوی، تاریخ پایان نگارش نسخه 808 هـ . ق به خط نستعلیق مذهب.

624 صفحه، 23×15 سانتیمتر.            شماره ثبت: 48 ـ 2 / 260

مواطن

شرف الدین علی یزدی، تاریخ پایان نگارش نسخه 868 هـ . ق به خط نستعلیق، به قلم سالار کل، مذهب.

240 صفحه. 17×11 سانتیمتر.            شماره ثبت: 59 ـ 2 / 260

2/ت: ریاضیات

اشکال التأسیس (رساله در هندسه)

موسی محمد قاضی زاده. تاریخ پایان نگارش نسخه 859 هـ . ق به خط نستعلیق.

66 صفحه، 20×12 سانتیمتر.            شماره ثبت: 15 / 2 / 513