احمد عارف حکمت1

بررسی چندین ساله حقیر، در باره تاریخ و بافت اصلی مدینه در قرن نخست اسلامی و با توجه به منابع و مصادر موثقی که در این خصوص، در دسترس است. جای شک و تردید باقی نمی گذارد که در جنوب رکن جنوب شرقی مسجد، ابتدای خانه ابی ایوب انصاری (6) و سپس در امتداد جنوبی آن، خانه جعفربن محمد الباقر بن علی زین العابدین بن الحسین بن علی بن ابی طالب(علیهم السلام) است.

کتابخانه عارف حکمت، در قسمت غربی این خانه مبارک قرار دارد، که اکنون بعد

از عثمانی ها و به خاطر عدم اعتقاد علمای وهابی نسبت به حفظ اماکن اهل بیت و صحابه کبار پیامبر، به صورت خانه و دکان های مخروبه شخصی در آمده است و در حال حاضر کوچه ای باریک از شمال به جنوب، حد فاصل کتابخانه با دو خانه ابی ایّوب و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . سلطان محمود عثمانی این کتابخانه را در سال 1272هـ .ق. تأسیس کرد و بنای آن، در قسمت غربیِ مسجد پیامبر، جنب باب الصدیق قرار داشت و هم اکنون پس از توسعه مسجد در زمان ملک عبدالعزیز، آثاری از آن به جای نمانده است و تمامی کتاب های آن به کتابخانه عامه منتقل گردید و هم اکنون در آنجا نگهداری می شود. در این کتابخانه حدود 7790 جلد کتاب وجود دارد که 3072 مجلد آن چاپی و 4718 نسخه دیگر خطی می باشد.

2  . لوحی است سنگی که بر آن، پنج بیت ترکی حک شده است. اول آن جناب احمد عارف بک سپهرک ـ مشیخت صدری بدری ایدل اول. و آخر آن ختامیه دعا لطفی تام تاریخ ـ یا یلدی بو کتابخانه مکمل 1271 .

3  . متولد 1327هـ .ق. از علمای عربستان و مؤسس روزنامه المدینه ، چاپ مدینه، در سال 1356هـ .ق.

4  . چاپ شرکة المدینة المنورة للطباعة والنشر ص241

5  . با زید بن علی بن الحسین اشتباه نشود.

6  . صحابی بزرگوار پیامبر اسلام. پیامبر اسلام پس از هجرت، و در بدو ورود به مدینه حدود 7 الی 12 ماه در خانه وی اقامت فرمود.

امام جعفر صادق(علیه السلام) است.

مرحوم نور الدین علی بن احمد سمهودی (متوفای 911هـ .ق.) در کتاب وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی (1) صریحاً پس از شرح خانه امام جعفر صادق(علیه السلام) ، در سمت قِبْلی خانه ابی ایوب می نویسد: خانه حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب(علیهم السلام)، مقابل خانه امام جعفر صادق(علیه السلام) در قسمت غربی آن است(2) البته مساحت های فعلی جای خانه ابی ایوب انصاری و امام صادق(علیه السلام) و کتابخانه عارف حکمت با مقیاسی که از موقعیت این خانه ها در قرن اول و دهم و اوایل قرن 13هـ .ق. در دست داریم. کاملاً تطبیق نمی کند. با این همه انتخاب و خریداری چنین محلّی برای احداث کتابخانه از طرف مرحوم شیخ الاسلام مدینه، آن هم از اولاد حیّ و صحیح النسب حسن بن زید، به خوبی می تواند مبیّن آن باشد که قسمت غربی و جنوبی محل کتابخانه در زمین خانه حسن بن زید و از قسمت شرقی در قسمتی از زمین های منسوب به خانه ابی ایوب انصاری و امام جعفر صادق(علیه السلام) واقع شده است.

کتابخانه عارف حکمت پس از تأسیس و تا قبل از جنگ جهانی اول، برای استفاده همه پژوهندگان و زائران ارض مقدسه، دایر و فعال بوده است.

محل نقشه صفحه 11؟؟؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . تصحیح محمد محی الدین عبد الحمید، 4 جزء در 2 مجلد، چاپ دار احیاء التراث العربی ـ بیروت.

2  . مأخذ مذکور، ص732، ج2        

غالب نسخه های خطی وکتاب های چاپی سفرنامه های حج زائران وپژوهشگران مصری، سوری، حجازی و... در نیمه دوم قرن 13هـ .ق. و دهه اول و دوم قرن 14 به پویایی و موقعیت ممتاز کتابخانه عارف حکمت در جوار مسجد نبوی به تفصیل اشاره کرده اند.

علی بن موسی که خاطرات سفر حج خود را به سال 1303هـ .ق. در رساله ای با عنوان وصف المدینة المنوره(1) نگاشته است، می نویسد: ... و بجوار المبارک بیت نائب الحرم کائناً من کان و تجاه بیت حضرت النائب کتبخانة عظیمة للمرحوم عارف حکمت بک شیخ الإسلام بالآستانة سابقاً فیها من الکتب النفیسة ما لا یوجد فی غیرها و لها خدمة بمعاشات شهریة تأتیهم من وقفه الموقوف علیها بالآستانة... .(2)

ایضا: ... یوصل إلی دیار العشرة و إلی بیت شیخ الحرم و النائب وکتبخانة المرحوم شیخ الاسلام ـ أسبق ـ عارف حکمت بک الّتی لا نظیرها فی أرض الحجاز لکثرة ما فیها من الکتب النفیسة و الخدمة والمجلّدین الموظّفین دائماً... .(3)

در اثنای جنگ جهانی اول، فخری پاش فرمانده نظامی مدینه به خاطر حفاظت و مراقبت از این گنجینه نفیس، تمامی نسخه های خطی کتابخانه عارف حکمت را به دمشق منتقل کرد و در تکیه سلطان سلیم، از دستبرد وقایع و حوادث ناشی از جنگ عالم گیر پنهان ساخت.

پس از جنگ جهانی، کتابخانه را به مدینه بازگرداندند و بار دیگر کتابخانه رونق خود را از سر گرفت.

قدیمی ترین مأخذی که در کتابشناسی و معرفی نسخه های خطی کتابخانه عارف حکمت نگاشته شد، مقالاتی است که O .Spies = شپس، به سال 1936م. در شماره های 10، 94، 112، 120... مجله الجمعیة الألمانیة للدراسات الشرقیة = Zeitsehrift der Deutschen Movqenlandischen Geselschaftتألیف و منتشر ساخته است.

این مقالات بعدها مورد استناد کارل بروکلمان در تألیف کتاب تاریخ الأدب العربی .(4) و فؤاد سرگین، در تألیف کتاب تاریخ التراث العربی (5)... گردید.

سپس مقالات تحلیلی متعددی در نشریات و مجلدات عربی مانند مجلة المعارف تذکرة النوادر للندوی منتشر گردید که می توان اهم آن ها را مقاله شکیب ارسلان (6) تحت عنوان مکتبات المدینة المنوره در شماره 25، سال 1950م. مجلّه المجمع العلمی العربی (7) و مقالات محمد کرد علی در شماره 18 (181 ـ 183) سال 1953م. به شمار آورد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . نسخه خطی به شماره 31690/1644 تاریخ، در دار الکتب مصر نگهداری می شود و مورد مراجعه مؤلف قرار گرفت. ایضاً حمد الجاسر، مورخ مشهور عربستان، ضمن پنج رساله دیگر، در یک مجلد و با عنوان رسائل فی تاریخ المدینه منتشر کرده است. چاپ اول، ریاض دار الیمامه للبحث و الترجمه و النشر 1392 هـ . ـ 1972م.

2  . همان مدرک، ص14

3  . همان مدرک، ص47

4  . ترجمه دکتر عبد الحلیم النجار، جزء 3، ص217، چاپ 2، دار المعارف مصر.

5  . جلد اول، ترجمه عربی دکتر فهمی ابوالفضل. الهیئة المصریة العامة للتألیف والنشر ، قاهره 1971

6  . 1869 ـ 1946 م متفکر و نویسنده بزرگ عالم عرب.

7  . که بعدها تحت عنوان مجله مجمع اللغة العربیة در دمشق منتشر گردید.

به استثنای آنچه که به طور پراکنده و ناقص از گذشته به دستمان رسیده، در کتابخانه دانشگاه ملک عبد العزیز جده ـ عربستان سعودی، به یک رساله دکتری برخوردم که درباره منابع خطی علوم اسلامی است، در کتابخانه عارف حکمت، توسط دکتر عباس طاشکندی(1)برای دانشگاه پطرز بورگ، نوشته شده است.

A. Descriptive colloque of the historical collection of the SGentipic Monuscrpets at the library   Arif Hikmat   in Madina ¨ Saudi Arabic.

دانشگاه پطرزبورگ 1974م.

ایضاً، رساله ای پلی کپی شده در نگارش فهرستی از میکروفیلم های گرفته شده و موجود در دانشگاه الامام محمد بن سعود ریاض ـ از بعضی نسخه های خطی کتابخانه های مدینه عموماً و عارف حکمت خصوصاً، راهنمای دیگری بود که مؤلف توفیق بررسی آن را در کتابخانه ملک عبد العزیز پیدا کرد.(2)

در جریان این بررسی هاست که محقق به تناقض فاحش در خصوص تعداد نسخه های خطی کتابخانه شیخ الاسلام عارف حکمت بر می خورد.

در بعضی منابع 4718 نسخه خطی، بعضی دیگر 5404 و به تصریحی دیگر 17000 و...

اما آنچه که اکنون در تحقیقات عینی، مکشوف مؤلف شده است، به هیچوجه تعداد نسخه های خطی فارسی ـ عربی و ترکی موجود در کتابخانه از 5000 و اندی تجاوز نمی کند و این قولی است که مسؤولان کتابخانه نیز برآنند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. عنوان وی، عمید شؤون المکتبات، جامعة الملک عبد العزیز، از دیگر تألیفات وی فهرس المخطوطات کتابخاته مرکزی دانشگاه ملک عبد العزیز می باشد.

2  . رساله مخطوطات جامعة الریاض. نشرة خاصه بمصوّرات المدینة المنوره . اعداد یحیی ساعاتی و 2000 جزء 1393 هـ . = 1973م. ترجمه آثار فارسی که میکروفیلم آن ها در ریاض تهیه شده و هم اکنون اصل نسخه ها در کتابخانه عارف حکمت نگهداری می شود. عبارت اند از کتاب های:

تراجم علماء ماوراء النهر ، تراجم المشائخ الاحراریه ، رباعیات الخیّام ، سیاحت نامه ، ظفرنامه شرف الدین یزدی ، قافیه نامه جامی ، معیار الجمال ، مکتوبات النقشبندیه ، منظومه ابن فرشته .