احمد عارف حکمت

احمد عارف حکمت، فرزند ابراهیم بن عصمت بن اسماعیل رائف پاشا است که به تصریح خیر الدین زرکلی در کتاب اعلام، قاموس التراجم سلسله نسبش به امام حسین بن علی(علیه السلام) و خاندان نبوّت منتهی می شود.(1)

احمد عارف حکمت در سال 1200هـ .ق. به دنیا آمد و در دامان خانواه ای بزرگ و اهل علم و دیانت، رشد یافت.

پدر وی، ابراهیم عصمت، به تأیید مؤلفان دائره المعارف الاسلامیه (2) قاضی عسکر سلطان سلیم ثالث (3) بود.

احمد عارف حکمت پس از طی مدارج علمی و اهتمام وافر به تحصیل و تحقیق. در سال 1231هـ .ق. = 1816(4) به مقام استادی و قضاوت بیت المقدس منصوب گردید.

پس از پنج سال، در سال 1236هـ .ق. = 1820 م. صاحب منصب قضاوت قاهره شد و آنگاه در سال 1239هـ .ق. = 1823 م. عازم مدینه منوره گردید تا عهده دار پست قاضی القضاتی شهر شود.

احمد عارف حکمت پس از 10 سال و بدان خاطر که از سادات حسینی به شمار می آمد: نقیب الاشراف شرفای مدینه گردید. سپس در سال 1249هـ .ق. = 1823 م. قاضی عسکر آناطولی  .(5) و در سال 1254هـ .ق. = 1838 م. قاضی عسکر ماملی  (6) و آنگاه در سال 1262هـ .ق. به بالاترین منصب قضاوت و دیانت; یعنی شیخ الاسلامی ارتقا یافت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . الاعلام، ج1، ص138، چاپ سوم، بیروت 1969 م.

2  . ج15، ترجمه محمد ثابت الافندی، احمد الشنتناوی و... ص479، افست، تهران، انتشارات جهان.

3  . بیست و هشتمین سلطان عثمانی 1807ـ 1789 م.

4  . همان مأخذ ص479

5  . Anatolie

6  . بین بالکان و دریای سیاه.                       

شیخ الاسلام احمد عارف حکمت، بعد از هفت سال شیخ الاسلامی، در سال 1270هـ .ق. از تمامی مناصب و مسؤولیت های رسمی خود استعفا کرد و به عبادت و تحقیق دل سپرد. تا در سال 1275هـ .ق. = 1858 م. جهان را در الآستانه (1) وداع گفت و به منزلگاه ابدی ره سپرد. متأسفانه تراجم و تذکره هایی که مورد مطالعه راقم این سطور بوده است، بیش از این، از چگونگی احوالات و زندگانی شیخ الاسلام اطلاعی به دست نمی دهند.

این عدم دسترسی حقیر، دلیل قلّت منابع تحقیق در شرح حال شیخ الاسلام نیست; زیرا شخصیت علمی و موقعیت والایی که شیخ الاسلام در قلمروی حکومت عثمانی دارا بود، مجال زیادی به نویسندگان و محقّقان هم عصر خود داده بود که در اطراف حیات و موت وی قلمفرسایی کنند.

به استثنای کتاب های مطبوع تاریخ و تراجم ترکی و عربی مربوط به نیمه دوم قرن 13هـ .ق. = 19 میلادی می توان به این کتاب ها مراجعه کرد:

*Fatima ¨Aliyye : Djewdet pash we Eamani استانبول 1322هـ .ق.

* Gibb: ottoman poetry, ص350، ج4

* Mahmud kemol: Sonarirturk shairleri استانبول 1937 م. ج4، ص620

* مقدمه دیوان شعری عارف حکمت، به قلم محمد زیور، استانبول 1283هـ .ق.

مضافاً این که بنا به نوشته اسماعیل پاشا بن محمد بغدادی (2) در کتاب: ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون و کتانی در کتاب فهرس الفهارس  ،(3) مرحوم شهاب الدین محمود آلوسی (4) صاحب تفسیر روح المعانی (5) رساله مستقل و مفصلی در شرح حال شیخ الاسلام، به نام شهی النغم فی ترجمة شیخ الاسلام و ولیّ النعم (6) تألیف کرده است که با کوشش های زیادی در کتابخانه های مدینه و مکه و قاهره و بررسی فهارس موجود از آثار مطبوع و مخطوط مصر(7) توفیق دستیابی به آن را پیدا نکردم.

باشد که ان شاء الله محقّقانی دیگر در تکمیل این ترجمه ناقص، هادی راقم شوند.

آنچه که در تمامی تذکره های مسلم اهل وثوق است، شیخ الاسلام عارف حکمت، نه تنها در منصب قضاوت و دیانت مردی هوشیار و قوی دل بود، بلکه در میدان ادب و شعر، یکه تازی برجسته و به تصریح نامق کمال پاش (8) او و طاهر سلام نامورترین شاعران دوران محمود عثمانی ثانی به شمار می رفته است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . Istanbul = استانبول.

2  . اسماعیل پاشا بن محمد امین بن میر سلیم البابانی (از خانواده های کردستان عراق) متولد و ساکن بغداد 1920

3  . فهرس الفهارس والاثبات ومعجم المعاجم والمشیخات والمسلسلات لعبد الحی الکتانی. 2 جزء، چاپ رباط 1346 ـ 1347هـ .ق.

4  . 1854 ـ 1802، مدرس، متفکر، ومفتی بغداد.

5  . در 9 مجلد به سال 1301 ـ 1310هـ .ق. در بولاق مصر چاپ شده است.

6  . ایضاح المکنون... ج2، ص61 چاپ افست ایران، تهران مکتبة الاسلامیة والجعفری التبریزی. چاپ 3، 1378هـ .ق.

7  . مانند: فهرس الخزانه التیموریه. فهرس مکتبه مکرم. فهرس طلعت الخزانه المزکّیه. فهرست مکتبه قوله در دار الکتب مصر. و نشریات و فهارس آثار چاپی مصر در دار الکتب وکتابشناسی های سالیانه جمهوری عربی مصر.

8  . ادیب بزرگ ترک: مراجعه شود به کتاب: تاریخ الشعوب الاسلامیه کارل بروکلمان، ترجمه منیز البعلبکی. ص 609 بیروت چاپ 6، 1974 م تصریح نامق کمال در جلد 15، دائره المعارف الاسلامیه ص480، مندرج است.                     

از مرحوم شیخ الاسلام عارف حکمت، آثار متعددی به یادگار مانده است که هریک از آن ها به اعتباری مأخد آثار برجسته مورّخان و ادبای نیمه دوم قرن 13هـ .ق. گردید. که در ذیل با توجه به مصادر مختلف و متعدد، فهرستی از مؤلفات عارف حکمت را جهت استحضار پژوهندگان معروض می داریم:

1 . الاحکام المرعیه فی الأراضی الأمیریه ، که با جمله: الحمد لله حمداً یوافی نعمه... آغاز می شود.

2 ـ مجموعة التراجم فی تراجم علماء القرن الثالث عشر که متأسفانه عمر شیخ الاسلام به اتمام و اکمال آن مجال نداد و از جمله مأخذ مورد استفاده اسماعیل پاشا بن محمد بغدادی در تألیف ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون و هدایة العارفین می باشد.

3 ـ خلاصة المقالات فی مجالس المکالمات ، که یک نسخه خطی از آن، به شماره 3791 در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می شود.

4 ـ تذکرة الشعرای ترکی ، که مرحوم شیخ آن را تا شعرای سال 1250هـ .ق. = 1834م. تألیف کرده است.

5 ـ دیوان شعر عارف حکمت ، در این دیوان مرحوم شیخ الاسلام اشعاری به زبان های فارسی، ترکی و عربی سراییده است، که از نظر محقّقان ادبیات ترکی، از اهم آثار ادبی ترک در قرن 13هـ .ق. بشمار می آید.

ابیات فارسی مندرج در این دیوان، به خوبی از تسلّط و علایق شیخ الاسلام به تاریخ و ادبیات فارسی، حکایت می کند.

دیوان عارف حکمت، با مقدمه ای در شرح حال شیخ الاسلام و سبک و ممیزات شعری وی به قلم محمد زیور به سال 1283هـ .ق. در استانبول به چاپ رسید.

نسخه ای از این کتاب به شماره 110 ـ 1/810 در کتابخانه عارف حکمت مدینه و نسخه دیگری در دارالکتب والوثائق القومیه قاهره موجود است که در این تحقیق مورد مطالعه و مراجعه راقم بود.

شیخ الاسلام، در خلال ایام عهده داریِ منصب قضای مدینه به خاطر تحقیق، اهتمام زیادی نسبت به جمع آوری آثار و نسخه های نفیس مبذول داشت.

این کوشش مداوم تا آخرین روزهای حیاتش متوقف نبود، مقدمات اسبابی گردید. تا کتابخانه ای به نام وی تأسیس شود.

در آن زمان، شهر مدینه، دارای یک کتابخانه منظم و مجهّز به نسخه های مهم در رشته های مختلف علوم اسلامی نبود.

بدین لحاظ شیخ الاسلام از یک سوی و سلطان محمود عثمانی از سوی دیگر، مصمّم به ایجاد کتابخانه عارف حکمت و محمودیه (1) شدند.

شیخ الاسلام طبق تصریح تمامی مصادر تحقیقی موجود، کتابخانه خود را در سال 1270هـ . ق. افتتاح و تأسیس کرد و بنا به مکتوبات کتیبه ترکی سر درب(2) فعلی کتابخانه، بنای آن در سال 1271هـ .ق. به صورتی که اکنون وجود دارد، تکمیل شد و شیخ الاسلام کتابخانه را وقف مسجد پیامبر(صلی الله علیه وآله) کرد و اموال منقول و غیر منقولی را برای اداره آن وقف نمود.

متن وقف نامه کتابخانه با ذکر تعداد نسخه های خطی موجود و ساختمان کتابخانه و دیگر اموال و موقوفات، در محکمه شرعی مدینه و استانبول به ثبت رسید و هم اکنون بنا به تصریح علی حافظ (3) در کتاب فصول من تاریخ المدینة المنورّه (4) در محکمه شرعی مدینه که تابع وزارت حج و اوقاف عربستان سعودی است، نگهداری می شود.

شیخ الاسلام برای احداث کتابخانه، خانه ای را در قسمت جنوب، رکن جنوب شرقی مسجد، از اولاد حیّ حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب(علیهم السلام)(5) در نیمه نخست قرن 13هـ .ق. در مدینه خریداری کرد.