«مناسک حج»3

2  . بعضی از فقیهان شیعه، اسلام را معتبر نمی دانند، نکـ : الدروس الشرعیه، شهید اول، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1417هـ . ق ج1، ص270

3  . فقه السنه، السید سابق، قاهره، دارالفتح الأعلام العربی و بیروت، المکتبة العصریة، 1420هـ . ق ج1، ص637 ونکـ : اللمعة الدمشقیة، شهید اول، کتاب الحج، فصل اول (فی شرائطه وأسبابه) و المحجة البیضاء، فیض کاشانی، بیروت مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1403هـ . ق ج2، ص160

وجود دارد. برخی توان مالی را برای استطاعت بسنده می دانند برخی توان بدنی را و گروهی توان مالی و بدنی را یکجا شرط استطاعت می شمرند.

فاضل مقداد در کتاب معروف «کنز العرفان» می نویسد:

با توجه به این که حدیث نبوی(صلی الله علیه وآله) ، که استطاعت را داشتن توشه و سواری (الزاد والراحلة) تفسیر می کند، بنابراین:

شافعی، تنها توان مالی را شرط استطاعت می داند. پس مطابق این دیدگاه، کسی که از کار افتاده و زمین گیر است، ولی توان مالی دارد، حج بر او واجب می شود و باید به جای خود کسی را به حج بفرستد.

مالک، توان جسمی را شرط استطاعت می داند. برابر دیدگاه او، کسی که توان راه رفتن و کسب و کار را ]حتّی به گدایی[(1) در طول مسیر حج داشته باشد، حج بر او واجب می شود.

ابوحنیفه، توان مالی و بدنی را به طور همزمان شرط استطاعت می داند. برابر رأی او، کسی که توشه راه، سواری، هزینه رفت و آمد به حج و پس انداز لازم برای خود و هزینه خانواده اش را نداشته باشد، حج بر او واجب نیست.

شیعه ]افزون بر دیدگاه ابوحنیفه[، داشتن سرمایه و امکاناتی که پس از بازگشت از حج در کسب و کار کسی لازم است،(2) و امنیت راه و داشتن وقت کافی برای رسیدن به حج را نیز از جمله شرایط استطاعت مطرح کرده اند.(3)

البته برخی از فقیهان شیعه ـ همانند دیدگاه شافعی ـ استطاعت بدنی را شرط وجوب ندانسته اند; یعنی آنان بر این باورند که اگر تمام شرایط حج برای کسی آماده باشد، ولی به دلیل مرض مزمنی زمین گیر است، حج بر او واجب است و باید به جای خود کسی را به حج بفرستد. اما باورکنندگان به این دیدگاه کم هستند، بلکه دیدگاه غالب این است که افراد پولدار ناتوان و زمین گیر مستطیع نمی شوند و نایب گرفتن برای حج هم بر آنان واجب نیست (لو کان المتمکّن مریضاً لم یجب الإستنابة);(4) مگر این که قبل از ناتوانی و زمین گیر شدن، حج بر او محقّق شده باشد; آنوقت واجب است که از طرف خود نایبی را به حج بفرستد و اگر بمیرد، وارثان از سرمایه اش این کار را انجام بدهند.(5)

اولویت بندی واجبات درمقام استطاعت

از شرایط استطاعت آن است که واجبِ مهم تر و مقدم تری بر حج وجود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، جواد کاظمی، مکتبة المرتضویه، 1343هـ . ش، ج2، ص105

2  . کنزالعرفان، فاضل مقداد، 1343، تهران، مکتبة المرتضویه، ج1، صص263 و 264

3  . مسالک الأفهام، ص105 والمحجة البیضاء، ج2، ص160

4  . تبصرة المتعلّمین، علامه حلی، تهران، مکتبة العلمیة الإسلامیه، 1372هـ . ق ص39

5  . الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، شهید ثانی، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ سوم، 1375هـ . ش ج1، ص243 و تحریرالوسیله، امام خمینی، کتاب الحج، مسأله 42 و 48 و مناسک حج، ناصر مکارم شیرازی، مدرسة الإمام علی بن ابی طالب، 1374، ص22

نداشته باشد وگرنه استطاعت محقّق نخواهد شد; مثلاً بدهکار در مقابل مطالبه طلبکار، بدهکار حقوق واجب (زکات)، نیازمند خانه، مسکن، ازدواج، یا دیگر ضروریات زندگی برای خود یا افراد واجب النفقه ـ در صورتی که رفتن به حج حیثیت اجتماعی او را لکه دار خواهد کرد ـ مستطیع نخواهد بود.(1)

امام خمینی(ره) در پاسخ به این که، آیا حج مقدّم است یا ازدواج؟ می نویسد: اگر نیاز به ازدواج دارند، در صورتی مستطیع هستند که علاوه بر مصارف حج، مخارج ازدواج را هم داشته باشند.(2)

استطاعت در موقعیت کنونی

امروزه با توجه به وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی پیش آمده، مفهوم استطاعت، دیگر در همان مفهوم سی ـ چهل سال پیش باقی نمانده است. در گذشته، زمان استطاعت را از روزهایی که کاروان ها آماده ثبت نام می شدند به حساب می آوردند و هرکس متناسب با وضعیتی که در آن روزها داشت استطاعت مالی و بدنی خود را می سنجید و تشخیص می داد; امّا از دو ـ سه دهه گذشته، افزایش جمعیت کشورهای اسلامی، فزونیِ داوطلبان حج، محدودیت های اسکان در مدینه و مکه، محدودیت های پروازی، ارزی، امنیتی و... دست به دست هم داده و حالتی را پدید آورده است که درخواست کنندگان باید در یک فرصت معیّنی ثبت نام کنند و سپس مدتی را در انتظار باشند تا قرعه کشی، زمان سفر آنان به حج را معلوم کند. چه بسا که پنج ـ شش سالی زمان انتظار به درازا بکشد، که چنین هم شده است!

ازاین رو، در فرصت اعلان شده برای ثبت نام، کسانی که خود را از لحاظ مالی در آن روز مستطیع می شناسند و یا احتمال می دهند که تا اعلام اسامی آنان مستطیع خواهند شد، با قرض کردن و فروش زیورآلات همسر و غیره نسبت به ثبت نام اقدام می نمایند، تا چه پیش آید!

روشن است که در فقه، مقدّمه واجب، واجب است و ثبت نام اولیه، امروز یکی از مقدمات حج به شمار می رود. بنابراین، کسی که در زمان اعلام ثبت نام، استطاعت لازم را داشته باشد، ثبت نام بر وی واجب خواهد بود. اگر پس از اعلام نتایج قرعه کشی، نوبتش در همان سال اول قرار گرفت و تا زمان ثبت نام کاروان ها شرایط استطاعت برایش باقی بود، حج بر او استقرار یافته و واجب می باشد; امّا اگر نوبتش در سال های

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . نکـ : الدروس، شهید اول، ص266 ; تحریر الوسیله، ج2، ص120، مسأله 15 و استفتائات مختلف از مراجع عظام تقلید...

2  . استفتائات، امام خمینی، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1366، ج1، ص435

دیگر قرار گرفت، اختیار خواهد داشت که نوبت را برای خود حفظ کند یا این که ودیعه خود را از بانک یا سازمان حج و زیارت مسترد، و در امور لازم سرمایه گذاری و یا هزینه نماید.

حال در فرض این که ودیعه را همچنان در بانک نگه داشته باشد، زمان بررسی استطاعت مالی و جانی، زمانی خواهد بود که شخص به سال نوبتش وارد شده و کاروان ها ثبت نام از حایزین شرایط را آغاز کرده باشند. اگر در چنین زمانی، از هر لحاظ ، خود را مستطیع می داند، حج بر او مستقر شده و واجب خواهد بود و اگر حتی مقداری از شرایط استطاعت را دارا نباشد، مستطیع نخواهد بود و اگر چنین شخصی با اصرار و احساس علاقه مندی، به حج برود، از حَجّة الاسلام کفایت نخواهد کرد; یعنی اگر در سال های بعد مستطیع شد باید به حج برود.

نظر فقیهان نسبت به استطاعت در وضعیت حاضر

مسأله ای که مسلمانان ایران در موضوع استطاعت حج با آن روبه رو هستند، همان است که در بالا بدان اشاره کردیم، امّا این که فقیهان شیعه در شرایط مذکور، نسبت به مسأله چه حکمی دارند، در اکثر رساله ها و استفتائات، جز سکوت به چیزی نمی توان رسید، مگر در «تحریرالوسیله» که می نویسد:

«لو کان عنده ما یکفیه للحجّ، فإن لم یتمکّن من المسیر لأجل عدم الصحّة فی البدن أم عدم تخلیة السّرب، فالأقوی جواز التصرف فیه بما یخرجه عن الاستطاعة».

اگر نزد او مالی باشد که برای حجش کفایت می کند، چنان که به علت سالم نبودن خودش یا باز نبودن راه نتواند حج برود، اقوی آن است که تصرف در آن مال، به طوری که او را از استطاعت بیندازد، جایز است:

«... والظاهر جواز التصرّف لو لم یتمکّن فی هذا العام، و إن علم بتمکّنه فی العام القابل، فلا یجب إبقاء المال إلی السنین القابلة».(1)

از شرایط استطاعت آن است که واجبِ مهم تر و مقدم تری بر حج وجود نداشته باشد وگرنه استطاعت محقّق نخواهد شد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . تحریرالوسیله، امام خمینی(ره)، ترجمه علی اسلامی، دفتر انتشارات اسلامی، 1368، ج2، ص124 و 125

نتیجه

وجوب حج، به استطاعت جانی، مالی و فراهم شدن شرایط، ابزار و امنیت سفر بستگی دارد. تنها ثبت نام کردن و واریز ودیعه به حساب سازمان حج و زیارت، استطاعت آور نیست. کسی را که مقررات دولتی در همان سالِ ثبت نام، اجازه رفتن ندهد، به انتظار نشستن او برای سال های بعد الزام شرعی ندارد. او اختیار دارد ودیعه اش را تا رسیدن نوبت در حساب واریزشده نگه دارد یا این که مطالبه و در امور مورد نظر خود مصرف کند; امّا اگر ودیعه اش را همچنان نگه داشت، استطاعتش در سالی که نوبت حج او رسیده است ـ منوط به داشتن تمام شرایط استطاعت در همان سال خواهد بود.