«مناسک حج»2

قشرهای مختلف امت اسلامی باید هر سال در کنگره عظیم حج حضور یافته و در تمرین شیوه های عبودیت به روش ابراهیمی، درس زندگی سعادتمند را فراگیرند و بدانسان رفتار نمایند. متن دعوت نامه خداوند سبحان از مردم، که ابلاغ آن را به عهده پیامبرش حضرت ابراهیم(علیه السلام) می گذارد چنین است:

} وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلی کُلِّ ضامِر یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجّ عَمِیق{ .(1)

« (ای ابراهیم)، مردم را به حج دعوت کن تا پیاده و یا سوار بر مرکب های لاغراندام، از هر راه دوری به سوی تو روان شوند.»

این دعوت، عمومی است و همه جهانیان را دربرمی گیرد; امّا بدیهی است که هر تکلیفی از عهده هرکس برنمی آید; در ضمن محدودیت زمانی ایّام حج و محدودیت مکانی کعبه، اجازه حضور همگانی در حج را نمی دهد. ازاین رو:

} وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً{(2)

«از جانب خداوند سبحان، حج بر کسی واجب است که توانایی برای حج کردن داشته باشد.»

استطاعت در روایت

معنای «استطاعت» در قرآن را دانستیم، حال ببینیم که روایت ها در معنای فقهی استطاعت چه می گویند:

1 ـ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) قَالَ: قَالَ اللَّهُ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ } وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً{ قَالَ: هَذِهِ لِمَنْ کَانَ عِنْدَهُ مَالٌ وَ صِحَّةٌ...».(3)

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه استطاعت حج فرمود: وجوب حج برای کسی است که دارایی و سلامتی را داشته باشد.

2 ـ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّار قَالَ: «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ رَجُل لَهُ مَالٌ وَ لَمْ یَحُجَّ قَطُّ قَالَ هُوَ مِمَّنْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی } وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی{ .(4)

راوی می گوید: از امام صادق(علیه السلام) از حال مردی که امکان مالی دارد ولی هرگز به حج نرفته است پرسیدم، فرمود: آن کس،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . حج : 27

2  . آل عمران : 97

3  . وسائل الشیعة، ج8، ص16

4  . همان، ص17

مصداق این سخن خداوند است که می فرماید: «روز قیامت نابینا ظاهر می شود».

3 ـ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِم قَالَ: قُلْتُ لاَِبِی جَعْفَر(علیهما السلام) قَوْلُهُ تَعَالَی } وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا{ قَالَ: یَکُونُ لَهُ مَا یَحُجُّ بِهِ».(1)

محمد بن مسلم می گوید: از امام محمد باقر(علیه السلام) از معنای آیه «استطاعت حج» پرسیدم; فرمود: هرچه حج بدان بستگی دارد، ]استطاعت[ را شامل می شود.

کسی که از لحاظ مادی و معنوی یا جسمی و روحی قادر به انجام کاری بوده و ابزار کار برایش فراهم باشد، او «مستطیع» است; در غیر این صورت «عاجز» است و معذور.

4 ـ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْخَثْعَمِیِّ; قَالَ: سَأَلَ حَفْصٌ الْکُنَاسِیُّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) وَ أَنَا عِنْدَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ } وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا{ مَا یَعْنِی بِذَلِکَ؟ قَالَ: مَنْ کَانَ صَحِیحاً فِی بَدَنِهِ مُخَلًّی سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ فَهُوَ مِمَّنْ یَسْتَطِیعُ الْحَجَّ أَوْ قَالَ مِمَّنْ کَانَ لَهُ مَالٌ فَقَالَ لَهُ حَفْصٌ الْکُنَاسِیُّ: فَإِذَا کَانَ صَحِیحاً فِی بَدَنِهِ مُخَلًّی سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ فَلَمْ یَحُجَّ فَهُوَ مِمَّنْ یَسْتَطِیعُ الْحَجَّ؟ قَالَ نَعَمْ».(2)

راوی می گوید که حفص کناسی آن گاه که من هم حضور داشتم، از امام صادق(علیه السلام) از تفسیر آیه «استطاعت حج» پرسید. حضرت فرمود: آیا کسی که از لحاظ جسمی سالم است راه حج امنیت لازم را دارد، توشه راه و مرکب برایش فراهم است، یا این که دارایی لازم را داشته باشد، او مستطیع نمی شود؟ کناسی گفت: یعنی کسی که دارای این ویژگی ها باشد مستطیع است؟ حضرت فرمود: آری!

5 ـ عَنِ الرِّضَا(علیه السلام) فِی کِتَابِهِ إِلَی الْمَأْمُونِ قَالَ: «وَ حِجُّ الْبَیْتِ فَرِیضَةٌ عَلَی مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً، وَ السَّبِیلُ الزَّادُ وَ الرَّاحِلَةُ مَعَ الصِّحَّةِ».(3)

امام رضا(علیه السلام) در نامه ای به مأمون نوشت: حج برای هر مستطیعی واجب است و منظور از راه داشتن: توشه و مرکب و سلامتی بدن است.

6 ـ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ، قَالَ: «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ } وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً{ قَالَ: الصِّحَّةُ فِی بَدَنِهِ وَ الْقُدْرَةُ فِی مَالِهِ».(4)

راوی گوید از امام صادق(علیه السلام) از تفسیر آیه «استطاعت حج» پرسیده، فرموده است:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . همان، ص22

2  . استبصار، شیخ طوسی، 1390هـ . ق تهران، دارالکتب الاسلامیة، ج2، ص139 و کافی، ج4، ص267

3  . وسائل الشیعه، ج8، ص23

4  . همان، ج8، ص24

سلامتی در جسم و توانایی در مال است.

7 ـ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّد(علیهما السلام)  ... قَالَ: وَ حِجُّ الْبَیْتِ وَاجِبٌ لِمَنْ (عَلَی مَنِ) اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ هُوَ الزَّادُ وَ الرَّاحِلَةُ مَعَ صِحَّةِ الْبَدَنِ وَ أَنْ یَکُونَ لِلْإِنْسَانِ مَا یُخَلِّفُهُ عَلَی عِیَالِهِ وَ مَا یَرْجِعُ إِلَیْهِ بَعْدَ حَجِّهِ».(1)

امام صادق(علیه السلام) فرمود: رفتن به خانه خدا بر هر کسی که استطاعت رفتن داشته باشد واجب است و استطاعت آن است که: توشه راه، مرکب سواری، تندرستی، و مخارج اهل و عیال خود را تا هنگام بازگشت از مکه داشته باشد.

این ها نمونه روایاتی بود که از کتاب های حدیثی، در این جا آوردیم. روایات دیگری هم وجود دارد که به دلیل یکسان بودن مضمون آن ها و پرهیز از طولانی شدن مطلب، از بیان همگی خودداری کردیم.

چنانکه ملاحظه کردید; چه در قرآن و چه در روایات، مفهوم فقهی استطاعت، داشتن توانایی انجام حج با تمام امکانات لازم برای سفر به خانه خدا است.

همان گونه که برای رفتن به یک سفری و انجام مأموریتی، داشتن پول، ابزار کار، وسیله سفر، صحّت بدن و تأمین نیازمندی های خانواده ای که در خانه بی سرپناه خواهند ماند لازم است و عقل و عرف چنین برنامه ریزی را لازمه سفر می شمارد، شرع نیز، عقل و عرف بشری را همراهی کرده و دریافت آن ها را برای عملی شدن این سفر مهم الهی پسندیده و امضا کرده است.

اما بدیهی است که امروزه ابزار سفر، زمان سفر، میزان نقدینگی و... با توجه به شرایط روز و روابط بین المللی، به مراتب با گذشته فرق کرده و به روز کردن تکالیف وارده، از ضروریات زمانی و مکانی در فقه اسلامی تبعیّت خواهد کرد.

این جستار پس از بیان دیدگاه برخی از فقیهان جهان تشیع در استطاعت حج، مفهوم امروزین استطاعت را مورد نظر دارد که بدان خواهد پرداخت.

استطاعت در نگاه فقیهان

فقیهان شیعه و سنی، برای وجوب حج، شرایط پنج گانه زیر را قائل شده اند:

1 . اسلام(2)

2 . بلوغ

3 . عقل

4 . آزاد بودن

5 . استطاعت(3)

اما در مفهوم استطاعت، اختلاف نظر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . خصال، شیخ صدوق، ترجمه سید احمد فهری زنجانی، انتشارات علمیه اسلامیه، ج2، ص733