تاریخچه نقشه در ایران و جهان2

کارتوگرافی در ایران
با یک بررسی اجمالی مشاهده می شود که در جنگها و لشکر کشی های مختلفی که در طول قرنها از طرف حکام و سلاطین ایران، به منظور کشورگشایی و یا مقابله با هجوم بیگانگان وجود داشته است، جهت تعیین مسیرها، حفظ حدود و ثغور مرزها، شناسایی مناطق حمله و اردوگاهها و خیلی از موارد دیگر نقشه هایی تهیه شده است که نمونه های آن در کتب تاریخ نظامی ایران ملاحظه می گردد.
اینک در این بحث، به فعالیتهای کارتوگرافی در ایران در گذشته نه چندان دور اشاره می شود.
در سال 1009 هجری قمری،جلال الدین منجم باشی یزدی معروف به جلال منجم ، با همکاری سه نفر دیگر از دروازه شهر اصفهان تا شهر مشهد را با طنابی به طول پنجاه ذرع ، اندازه گیری کردند و در مدت بیست و هشت روز مسیری که عبارت بود از اصفهان به نطنز ، کاشان ، خوار ، سمنان ، دامغان ، میامی ، سبزوار ، نیشابور تا مشهد پیمودند که جمعاً 199 فرسخ و 82 طناب و 25 ذرع شد.
از قرن شانزدهم میلادی به بعد رفت وآمد بین اروپا و آسیا بیشتر شد.
روابط سیاسی و استعماری کشورهای اروپا با ایران در دوره قاجار به اوج خود رسیده بود ، در این زمان تحولات گسترده علمی که پس از رنسانس در اروپا شکل گرفته بود باعث گردید که عده ای را در جهت فراگیری دانش جدید به اروپا اعزام کنند.
یکی از افرادی که برای فراگیری علوم جدید به اروپا رفت ، میرزا جعفر نام داشت.
وی در آنجا رشته نقشه برداری را فرا گرفت پس از بازگشت از اروپا لقب مهندس باشی گرفت و در تعیین خط مرزهای ایران وعثمانی شرکت نمود. تألیفات او عبارت است از کتاب جغرافیای جهان ، خلاصه الحساب و رساله تحقیقات سرحدیه. در همین زمان فرد دیگری که در این رشته فعالیت می نمود ، دانشجویی به نام (میرزارضا) بود که او هم کتابی در جغرافیایی ایران همراه با نقشه هایی تألیف کرده است. بعدها نقشه (دارالفنون) را میرزارضای مهندس ترسیم نمود.
میرزاتقی خان امیرکبیر با توجه به نیاز به متخصصین علوم و فنون مختلف طرحی اندیشید تا با جذب اساتید از کشورهای خارج به ایران، رشته های گوناگون تحصیلی را دایر کند. لذا با طرح ایجاد مدرسه دارالفنون در پی آن شد و شخصی را مأمور نمود تا اساتیدی را از اطریش جذب و دعوت نماید. در زمان صدارت امیرکبیر دارالفنون تأسیس شد.
علومی که در آنجا تدریش می شد عبارت بودند از ریاضیات، معدن، فیزیک، شیمی، پزشکی، تاریخ و جغرافیا، توپخانه، سوارنظام و نقشه کشی(کارتوگرافی) که در رشته نقشه کشی(کارتوگرافی) نقشه های مختلف بزرگ مقیاس تهیه نمودند. عبدالرسول خان پسر عبذالحسین خان پسر حاج محمد حسین خان نوه صدراعظم اصفهانی، اولین مهندسی بود که اطراف تهران را نقشه برداری کرد. این شخص در زمان امیرکبیر مأمور ممیزی بلوکات اطراف تهران شده بود و مسئولیت نقشه برداری روستاهای ایران را به عهده داشت.
نقشه هایی از ورامی، شهریار، غاز و فشاپویه تهیه نمود. مقیاس آنها هر سانتی متر معادل نیم فرسخ بود(قریب 1:311000) و در دارالفنون استادان اطریشی تدریس می نمودند و چند نفر از ایرانیان همچون عبدالرسول که در پاریس درس خوانده بود با استادان خارجی در تدریس همکاری داشتند.
یکی دیگر از افرادی که در فرانسه تحصیل نقشه برداری نموده بود میزا ارکی مازندرانی نام داشت. در سال 1275 هجری قمری یک استاد اطریشی با کمک دو نفر از دانشجویان مدرسه دارالفنون به نامهای ذوالفقار و محمدتقی خان، نقشه ای از تهران تهیه کردند که می توان گفت اولین نقشه مقیاس داری است، که با اصول علمی تهیه شده است.
در سال 1297 هجری قمری میرزا مهدی خان سرتیپ مهندس از طرف دولت مأمور سیاحت بلوچستان شد که قسمت عمده سیستان و بلوچستان غربی از جمله ناحیه سرحدی و مرزی را دور زده و نقشه ای تهیه نمود که همراه با گزارش مسافرت خود ارائه کرد. یکی دیگر از دست اندرکاران نقشه برداری حاجی میرزا غفارنجم الدوله از دانشجویان دارالفنون بود.
وی پس از فارغ التحصیل شدن سالها در آنجا تدریس می کرد. و از وی نقشه ای به جا مانده که در سال 1275 هجری قمری تهیه شده است. برادرزاده اش میرزا محمود نجم الملک که از عمویش ریاضی و نقشه برداری را فرا گرفته بود نقشه استاد اطریشی خود را کامل نمود. شاگردان این شخص نیز هر کدام یک سمت تهران را نقشه برداری نمودند. وی نقشه تکمیل شده را رد مقیاس 1:40000 به چاپ رسانید. بعد میرزا فضل الله یاور، تمام آنها را در یک برگه ترسیم کرد بدین ترتیب تا دو فرسخی اطراف تهران نقشه برداری شده بود.
حاج نجم الدوله در سال 1299 ه.ق به مکه مشرف شد. و از طرف دولت وقت (ناصرالدین شاه) مأموریت داشت که از سد اهواز دیدن کند. وی در طی راه از تهران تا خوزستان را به مقیاس 000/500: 1 با قدم اسب در حال سواره با قطب نما و ساعت، نقشه برداری کرد.
همان نقشه را مجدداً‌ در سال 1306 ه.ق در مأموریتی که به آن خطه داشت، تکمیل نمود. در سال 1298 ه.ق توسط هفت نفر از دانشجویان دارالفنون نقشه ای به مقیاس 1:25000 از روستاهای تهران، دولاب ، دوشان تپه تا ازگل، سلطنت آباد، تجریش، اوین، ونک، امیرآباد، تا امامزاده حسن(ع) برداشت گردید.
در سال 1307 ه.ق دو مهندس ایرانی بنام محمدحسن میرزا و علی خان از تهران به فیروزآباد فارس مسافرت کردند تا نقشه راهها را با توضیحات لازم، به دولت وقت ارائه دهند. نقشه نسبتاً کاملی از راهها، شهرها، قصبات، کوهها و رودخانه های مسیر و اطراف آن برداشت نمودند و به علاوه اطلاعات مفیدی درباره آن نقاط به دست آورند که عین آن نقشه و یادداشت های آن دو نفر در کتاب جغرافیای مفصل ایران تألیف مسعود کیهان درج شده است.
حاح نجم الدوله بعد از برداشت و چاپ نقشه تهران، به همراهی شاگردانش که از دارالفنون بودند نقشه های پاره ای از آبادیهای اطراف تهران از قبیل دولاب، بهجت آباد، جلالیه، باغ شاه، امام زاده حسن، جی، خانی آباد، بریانک، اسفندیاری، یخشی آباد و علی آباد را نیز به مقیاس 1:4000 نقشه برداری کرد، ولی آن نقشه به چاپ نرسید و نسخه های خطی آنها هنوز موجود است.
میرزا محمدعلی خان سرتیپ و پسرش میرزا عبدالرحیم کاشف الملک ( در سال 1308 ه.ق ) از طرف دولت وقت مأموریت فنی درکمیسون تحدید سرحد ایران و افغانستان را (قسمت هشتاران) به حکمیت ژنرال انگلیسی به عهده داشتند. از سال 1308 ه.ق تا سال 1311 ه.ق دانشجویان شاگرد اول پیاده نظام به همراه معلم آلمانی پیاده نظام دارالفنون بود. وی نزد نجم الدوله و نجم الملک به فرا گرفتن ریاضیات و مهندسی نقشه برداری پرداخت.
پایه گذار نقشه برداری جدید ایران بود و به تکمیل نقشه 1:12500 تهران که توسط دانشجویان و معلم آنها تهیه شده بود، همت گماشت و مناطق دولاب، دوشان تپه، نجف آباد، هاشم آباد، دولت آباد، فرح آباد، خانی آباد، یخشی آباد، قلعه مرغی، امام زاده حسن(ع)، باغ شاه و امیرآباد را با قدم نقشه برداری کرد.
در سال 1308 ه.ق به ترسیم نقشه ایران پرداخت.
وی در انجام این کار تعدادی از نقشه های اروپایی را با هم مقایسه و با تحقیقات محلی آنها را تصحیح نمود. در سال 1314 ه.ق برای ضبط نامهای صحیح جغرافیایی، روش پژوهشی علمی را پیش گرفت و در پایان سال، نقشه ایران را در دو رنگ سیاه و قهوه ای به مقیاس 1:400000 منتظر ساخت.
مهندس بغایری از سال 1318 ه.ق به بعد نقشه های سابق را به مقیاس 1:1000، 1:2000، 1:4000، 1:6250، 1:8000، 1:12500، به وسیله اسباب و ابزار آلات جدید اختراع و به کمک شاگردان خود تجدید کرده و آنها را به چاپ رسانید. سپس نقشه کاملی هم از اطراف تهران تا ده فرسخ به مقیاس 1:25000 برداشت نمود که متأسفانه آن نقشه به چاپ نرسید.
وی چند کره جغرافیایی زمینی و سماوی تهیه نمود. در زمان مظفرالدین شاه در دبیرستانها به تدریس ریاضیات و نقشه کشی پرداخت. در سال 1325 ه.ق از طرف وزیر مالیه مأمور تهیه نقشه ممیزی تهران شد و این نقشه حدود سال 1328 ه.ق به پایان رسید. وی به درخواست فرماندار تهران، نقشه جامعی از حوزه فرمانداری تهران با مقیاس 1:200000 تهیه کرد.
پس از مشروطیت، در ارتباط با اختلاف مرزی بین ایران و عثمانی قرارشد، خط مرزی تا ماکو علامت گذاری و نقشه برداری گردد.
ریاست هیئت ایرانی را مهندس بغایری به عهده داشت.
این هیئت ، عملیات مثلث بندی و نقشه برداری را به طور مستقل انجام می داد. در پی جنگ جهانی اول، عملیات متوقف و نیمه کاره رها گردید. در سال 1340 ه.ق یک هیئت مرزی به سرپرستی فنی بغایری به خراسان اعزام گردید و به کار نقشه برداری و تعیین حدود پرداخت . مرزهای بلوچستان و مقداری از سیستان و تمام سرحدات افغانستان و سرحد مغان از پیله سوار تا کنار ارس را نقشه برداری کرد. سپس، از خلیج فارس کوشک قریب 20 فرسخ را نقشه برداری نمود.
پنج سال هم از سال 1351 ه.ق تا سال 1356 ه.ق از اقریداق تا اشنویه را که سرحد کشور ترکیه با آذربایجان می باشد برای تحدید حدود نقشه برداری کرده است.
تألیفات وی عبارت هستند از: جغرافیایی و نامهای پنج قطعه عالم و جغرافیای مفصل آسیا و اروپا، گردآوری واژه های جغرافیایی و نامهای روستاهای ایران، تطبیق تقویمهای شمسی و قمری و میلادی، کمک به استخراج قبله هزار و چهارصد نقطه از شهرهای معروف جهان، ثبت آب و هوای ایران با بارومتر به مدت 45 سال.
در سال 1300 ه.ش سنگ بنای یک ارگان رسمی نقشه برداری گذارده شد و آن تشکیل شعبه نقشه برداری و نقشه کشی درارکان حرب (ستاد ارتش) بوده که در مسیر تحول خود به سازمان جغرافیایی، تغییر نام پیدا کرد.