تاریخچه نقشه در ایران و جهان1

نقشه در مشرق زمین:
در این میان، علوم جغرافیایی و کارتوگرافی(دانش تهیه نقشه) به لحاظ نیاز به جمع آوری اطلاعات از سرزمینهای اطراف و آگاهی به مسائل نظامی منطقه اهمیت خاصی داشته تا ضمن بیان عوارض طبیعی و وضعیت راهها، بنادر،حرف، آداب و رسوم نقشه هایی تهیه می نمودند و به مجموعه اطلاعات کسب شده ضمیمه می ساختند و چنین مجموعه هایی را (( مسالک الممالک)) می نامیدند که به اقتضای بحث ما،بیشتر روی آن تأکید می شود.
مسلمین به ایجاد مدارس جغرافیایی پرداختند و در آن علوم جغرافیایی را تدریس نمودند.
علوم جغرافیایی در قرن سوم هجری با دانشمندانی چون یعقوبی نویسنده کتاب البلدان شروع شد واین خرد از به صاحب((المسالک الممالک)) و این فقیه صاحب کتابی پیرامون مختصات جغرافیایی شهرها به عنوان ((البلدان))، در قلمرو مسلمین گسترش یافت. محمد خوارزمی ریاضی دان بزرگ و مشهور جهان کتابی به نام ((صوره الارض)) در جغرافیا تألیف نمود که مقاله اول آن درباره نقشه برداری است.اصطخری کتابی به نام مسالک الممالک نوشته است. ابن حوقل در قرن چهارم هجری می زیسته وی جغرافیدان و سیاح بزرگی بوده که مشاهدات خویش را به نام ((صوره الارض)) تدوین نموده است.
مقدسی جغرافیدان و سیاح دیگری است که پس از سالها سیر و سیاحت در بلاد اسلامی به تدوین ((احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم)) پرداخت. سرآمد دانشمندان نجوم و ریاضی و جغرافیا ، ابوریحان بیرونی است که در قرن پنجم هجری قمری می زیسته است.
روش ترسیم طول و عرض جغرافیایی بر روی نقشه ها را در کتاب آثار الباقیه به تفصیل ذکر نموده است. که بعدها اروپائیان آن روش را تکمیل نمودند.مشهورترین جغرافیدان و کارتوگراف قرن ششم ((ادریسی)) است.
یکی از نقشه های دستی ترسیمی جهان نمای فارسی در موزه اسکوریان مادرید وجود دارد که ظاهراً در قرن هشتم هجری قمری تهیه شده است. جرج سارتن در کتاب تاریخ علوم، بزرگترین دانشمندان ایران را خواجه نصیرالدین طوسی می داند وی بنیانگذار رصدخانه مراغه و از دانشمندان بزرگ جهان است.
خواجه نصیرالدین طوسی می داند دارای تألیفات زیادی در ریاضیات از جمله رساله الغناء است که در آن مثلثات مسطحه و قضایای هندسی و مثلثات کروی به تفضیل بررسی ده و به تعیین اضلاع مثلث کروی پرداخته است. یاقوت حمودی یکی دیگر از جغرافیدانان و سیاحان نامی است که کتاب معجم البلدان نوشته وی درباره فرهنگ جغرافیایی می باشد.
در قرن هشتم هجری دو جغرافیدان بزرگ،‌ یکی ((ابوالفدا )) صاحب کتاب تقویم و دیگری ((حمداله مستوفی)) که کتاب ((نزهه القلوب)) از آثار ایشان می باشد، زندگی می کردند. خلاصه این که در مکتب حیات بخش اسلام و در حوزه علمی صدر اسلام و در دانشگاه بزرگ امام جعفر صادق (ع) ، ستارگان علمی در جهان دانش و خرد رشد یافتند که درخشندگی آنها در قرون متمادی پرتو افکنده ، شعاع دانش آنها ری، شام، خوارزم، بغداد، الجزیره، مصر، اندلس،خراسان و ماوراءالنهر را روشن کرد.
نقش مسلمانان از نظر انتقال دانش و بررسی و توجه به آن در قرن دوم و سوم هجری به اوج خود رسید و مراکز علمی پذیرای متفکران و دانشمندان جهان آن روز گردید. قرن چهارم و نیمه اول قرن پنجم عصر ظهور اندیشه ها و ابداعات است.
نقش دانشمندان در بخش عظیمی از جهان بسیار چشمگیر است. به تدریج انتقال علوم از طریق کشورهای مختلف همچون اسپانیا و سیسیل و ایتالیا و غیره به اروپا انجام گرفت. نفوذ این اندیشه ها و تفکرات زمینه تحولات علمی در اروپا گردید و زمینه رنسانس علمی فراهم شد.

رنسانس علمی(توسعه و پیشرفت کارتوگرافی در جهان)
در اواخر قرون وسطی و در پرتو اثرات دانش مسلمین، در اروپا، ترسیم نقشه های سواحل مدیترانه روبه پیشرفت و ترقی نهاد و نوع تازه ای از نقشه های دریایی( پورتولان- نیمه دوم قرن سیزدهم میلادی) به وجود آمد که بر روی آنها، سواحل و موقعیت دقیق بنادر به خوبی مشخص و ترسیم شده بود. با توجه به استفاده از قطب نما در آن زمان، شمال در نقشه ها کاملاً مشخص شد.
اساس توسعه و رشد کارتوگرافی در قرن چهاردهم میلادی در پی توجه به نقشه های علمی از نظر چاپ و نیز اکتشافات بزرگی بود که به ترقی علوم زمینی از جمله کارتوگرافی و نقشه برداری منجر به گردید. البته نباید فراموش کرد که اختراع ابزارهایی چون قطب نما، کشتیهای مجهز و دیگر وسایل در این امر تأثیر به سزایی داشته اند.
با مشاهده نقشه های مختلف، شکوفایی کارتوگرافی در قرن شانزدهم روشن گردید. در نقشه ای که ژوان دولاکوزا تهیه کرده است، کشور کانادا طوری ترسیم شده که کابوت در سفرنامه خود شرح داده است و آمریکا به شیوه ای که کرستف کلمب بیان نموده، ترسیم گردیده است. همچنین برزیل طبق آنچه ((کلبرال)) و نیز آنچه که ((واسکودگا)) در مسافرت به طرف هند کشف کرده بودند، به خوبی نشان داده شده و لذا با همه نقشه های قبلی متفاوت بوده و مشهورترین نقشه این دوره به حساب می آید.
البته در نقشه والدزمولر آلمانی( سال 1507 میلادی) آمریکای شمالی و جنوبی به طور واضح نشان داده شده است. مسافرت ماژلان و همراهانش به دور دنیا در سال 1522 میلادی تمام شد و نتایج آن سفرها، ترسیم نقشه های بهتر و صحیح از جهان بود.
ریپر (سال 1539 میلادی) کارتوگراف پرتقالی که در دربار پرتقال کار می کرد، تنگه ماژلان و اقیانوس کبیر را به خوبی در روی نقشه نشان داد. پس از ساخت کره مارتین بهایم، کره های بزرگ و کوچک جغرافیایی تهیه شد.
توضیح عکس: اطلاعات اکتشافاتی که توسط پرتقالیها پس از چندین سال مسافرت در طول آفریقای غربی انجام و جمع آوری شده بود، سرانجام توسط ((مارتین بهایم)) بر روی کره ای که او ساخته بود(سال 1492 میلادی)، آورده شد، که شاید قدیمی ترین کره ساخته شده در دنیا باشد. در سال 1492 میلادی آمریکا کشف گردید که روی کره ساخته شده مارتین بهایم نیامده بود.
در ایتالیا :
کارتوگرافی تغییر و تحولات زیادی یافت و افرادی چون ((باتیستااکسن)) اهل ونیز فعالیتهایی در این زمینه انجام دادند و او از اولین کسانی بود که قسمت جنوبی کالیفرنیا را در محل صحیح خود نشان داد.
در هلند: اوایل قرن شانزدهم، فعالیتهای زیادی در کار تهیه نقشه شکل گرفت. مرکاتور پدر کارتوگرافی در قرن شانزدهم میلادی در هلند می زیست. وی اولین نقشه جهان را در سال 1558 میلادی با سیستم تصویر استوانه ای هم شکل چاپ کرد. او مسئولیت یک مؤسسه تهیه نقشه را به عهده داشت. مرکاتور نقشه های مختلفی از اروپا ترسیم نمود و مجموعه نقشه هایش را به نام اطلس بعدها توسط پسرش منتشر ساخت. سیستم تصویر پیشنهادی مرکاتور در معروفیت وی نقش بسیار مؤثری را ایفاد کرد در دریانوردی بسیار مورد بهره برداری است.
فرانسویان :
ابتدا بیشتر به تهیه نقشه های ترسیمی ((پورتولان)) پرداختند و بعدها تهیه نقشه در آن کشور توسعه بیشتری یافت. خانواده ((نیکلاسانسون)) نقشه های زیادی از جاده ها و رودخانه ها تهیه نمودند.
در انگلستان :
نیز کارهایی صورت پذیرفت. از اشخاص مشهور این کشور در قرن شانزدهم، ((کریستوفرکاستون)) می باشد. کار مهم وی تهیه اطلسی از نقشه های محلی و منطقه ای انگلستان بود که در سال 1579 میلادی منتشر گردید.
بعدها فکر ایجاد نقشه های دقیق و بزرگ مقیاس که امروز به آنها نقشه های توپوگرافی می گوییم به وجود آمد. اولین نقشه زیر نظر نوه کاسینی در سال 1747 میلادی ترسیم شد. از این به بعد سایر کشورهای جهان دست به تهیه نقشه های توپوگرافی زدند که بیشتر در جهت اهداف نظامی به کار می رفت. در سالهای (1882-1818 میلادی) نقشه های ((اتاماژور)) ستاد ارتش فرانسه به گونه ای تهیه شدند که در آنها ارتفاعات به صورت برجسته نمایش داده شده بودند.
بعد از مدتی هاشورزنی با استفاده از منحنی میزان و سپس از رنگهای هیپومتریک و سایه روشن و نقشه های برجسته روی پلاستیک معمول شد. آکادمی علوم فرانسه در سال 1790 میلادی مأمور یکنواخت کردن مقیاس اندازه گیری می شود و واحد 1:4000،000 نصف النهار زمین را در نظر می گیرد.
در سال 1875 میلادی بیست کشوری که در کنفرانس مربوطه شرکت داشتند سیستم متریک را قبول کردند و این مسئله کمک زیادی به کارهای ژئودزی و نقشه برداری و کارتوگرافی نمود. با ورود هواپیما و دستگاههای فتوگرامتری به صحنه نقشه و نقشه برداری، تحولات گسترده ای صورت پذیرفت زیرا معلوم شد که با صرف وقت کمتر می توان نقشه های توپوگرافی دقیق تر تهیه نمود.
به مرور، ماهواره ها در کارهای عکسهای هوایی وارد شدند و امروزه سیستم کارتوگرافی اتوماتیک، کار تهیه نقشه را بسیار دقیق و آسان نموده است. نقشه ها، دیگر برای یک هدف خاص تهیه نمی شوند بلکه بسیاری از فعالیتهای بشر بر روی زمین را پاسخگو هستند.