نام های ارکان کعبه3

در باره جایگاه نماز پس از هجرت، اختلاف نظریه هایی به چشم می خورد. محبّ طبری در کتاب خویش، مجموع مصلاّهای پیامبر(صلی الله علیه وآله) را تا ده مکان شناسایی کرده است.(1) فاسی نیز تمام سخن او را نقل کرده و به تفصیل مورد ارزیابی قرار می دهد.(2) اما در این میان تنها یک

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . احمد بن عبد الله محب الدین طبری، القری لقاصد امّ القری، تصحیح مصطفی سقاء، چاپ سوم، دار الفکر، 1403 هـ .ق. صص352 ـ 348

2  . محمد بن احمد فاسی مکی، شفاء الغرام، ج1، صص 423 ـ 415

مورد است که با بحث اسامی ارکان پیوند می خورد.

احمد بن حنبل روایتی را از عبد الله بن سائب نقل کرده است:

حدّثنی عبد الله بن السائب أنّ عبد الله بن السائب کان یقود أن(1) عبد الله بن عباس و یقیمه عند الشقة الثالثة ممّا یلی الباب ممّا یلی الحجر فقلت ـ یعنی القائل ابن عباس لعبد الله بن السائب ـ انّ رسول الله(صلی الله علیه وآله) کان یقوم هیهنا أو یصلّی هیهنا؟ فیقول: نعم، فیقوم ابن عباس فیصلّی .(2)

محبّ طبری این روایت را دلیل نماز خواندن پیامبر(صلی الله علیه وآله) در کنار رکن شامی از جانب حجر اسماعیل(علیه السلام) می شمارد.

الثالث: قریباً من الرکن الشامی ممّا یلی الحِجْر، عن عبد الله بن السائب أنّه کان یقود ابن عباس فیقیمه عند الشقّة الثالثة، ممّا یلی الرکن الَّذِی یلی الحِجْر، ممّا یلی الباب، فیقول له ابن عباس: انبئتُ انّ رسول الله(صلی الله علیه وآله) کان یصلی هیهنا؟ فیقول: نعم فیقوم فیصلّی أخرجه أحمد و أبو داود .(3)

از سوی دیگر ازرقی روایت نماز پیامبر(صلی الله علیه وآله) را از ابن سائب به شکلی متفاوت نقل می نماید:

عن ابن السائب أنّ النبیّ(صلی الله علیه وآله) صلّی یوم الفتح فی وجه الکعبة حذو الطرقة(4)البیضاء ثمّ رفع یدیه فقال هذه القبلة .(5)

به اتفاق تمام مورّخان، وجه کعبه به در و یا دیوار شاملِ در اطلاق می شود:

قال المحبّ الطبری: وجه الکعبة یطلق علی بابها، و لهذا قیل للمحاذی له خلفها: دبر الکعبة، ثمّ قال: و یطلق علی جمیع الجانب الَّذِی فیه الباب، و هو المتعارف .(6)

بنابراین، فاسی با ادعای اتحاد این دو روایت، رکن شامی را در مجاورت درِ خانه کعبه و منطبق بر رکن دوم می شمارد و تفاوت را ناشی از این می داند که در نقل ازرقی الشقة الثالثة به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . ظاهرا کلمه ان زائد است.

2  . احمد بن حنبل، المسند، تصحیح حمزه احمد الزین، بیست جلد، چاپ اول، دار الحدیث، قاهره، 1416 ق. ج12، ص157

3  . احمد بن عبد الله محب الدین طبری، القری لقاصد امّ القری، ص348

4  . ظاهراً به قرینه نقل شفاء الغرام الطرفة صحیح است.

5  . ابو ولید ازرقی، اخبار مکة، ج 1، ص 351

6  . محمد بن احمد فاسی مکی، شفاء الغرام، ج1، ص416

الطرفة البیضاء تفسیر شده است:و إنّما لا یقال الحدیث الَّذِی استدل به المحبّ غیر الحدیث الَّذِی ذکره الأزرقی; لأنّ الحدیث الَّذِی ذکره المحبّ یقتضی أنّ ابن عباس ـ رضی الله عنهما ـ سأل ابن السائب عن موضع مصلّی النبیّ(صلی الله علیه وآله) فی وجه الکعبة، و الحدیث الَّذِی ذکره الأزرقی یقتضی أخبار ابن السائب بأنّ النّبیّ(صلی الله علیه وآله) صلّی یوم فتح مکة فیوجه الکعبة، و إنّه رفع یدیه، و قال: هذه القبلة ، و بین المصلّی بقوله:عند الطواف (1)، و ذلک لاینافی اثباته صلاة النّبیّ(صلی الله علیه وآله) عند الشقّة الثالثةمقابلة الرکن الشامی، لإمکان أن یکون موضع النظر فیه موضع الشقّةالثالثة، فعرفه بالوجهین، و اختصر أخباره ابن عباس ]رضی الله عنه[ بعض القصة،و الله اعلم .(2)

سپس فاسی در تأیید سخنان خود، کلامی را به این عبارت از مفتی حرم نقل می کند:أخبرنی الشیخ عثمان بن عبد الواحد العسقلانی المکّی، عن بعض مشیخة مکّة المتقدّمین، أنّ المقام المحمّدی: الحجر المشوبر الَّذِی عند الحفرة التی عند الکعبة علی جانبها ممّا یلی حجر إسماعیل(علیه السلام) ; و هو الحجر الَّذِی إلی جانب هذه الحفرة المذکورة، و الدعاء عنده مستجاب .(3)

اما چون میان حفره و رکن شامی، تنها یک موضع به عنوان مصلاّی پیامبر(صلی الله علیه وآله) معرفی شده، پس منظور محبّ طبری نیز همین نقطه خواهد بود.

و الحفرة المشار إلیها هی السابقة، و الحجر المشوبر: الَّذِی هو علامة هذاالمصلّی لایعرف الآن، و هو الموضع الثالث الَّذِی ذکره المحبّ; لأنّه لیسبین الحفرة المشار إلیها و الرکن الشامی مصلّی للنّبیّ(صلی الله علیه وآله) غیر المصلّی الثالث، والله اعلم .(4)

و روشن است که مجدداً فاسی رکن شامی را بر رکن دوم اطلاق کرده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . ظاهراً باید طبق اصل روایت الطرفة صحیح باشد.

2  . محمد بن احمد فاسی مکی، شفاء الغرام، ج1، صص422 ـ 421

3  . همان، ص 422

4  . همان جا، ص422

7 ـ فاصله رکن شامی تا مقام ابراهیم(علیه السلام)

فاسی در تبیین فاصله جایگاه فعلی مقام ابراهیم(علیه السلام) ، ابتدا کلام ازرقی را با اختلافی ناچیز از آنچه در بخش پیشین به تفصیل بیان شد، ذکر کرده و همانجا نقل می کند که رکن شامی در جانب مقام و منطبق بر رکن دوم است:

روینا عن الأزرقی بالسند المتقدّم فی تاریخه(1) أنّه قال: و ذرع ما بین الرکن الأسود إلی مقام إبراهیم(علیه السلام) : تسعة و عشرون ذراعاً و تسعة أصابع، و ذرع ما بین جدار الکعبة من وسطها إلی المقام: سبع و عشرون ذراعاً، و ذرع ما بین شاذروان الکعبة إلی المقام: ستة و عشرون ذراعاً و نصف، و من الرکن الشامی إلی المقام: ثمانیة و عشرون ذراعاً و سبع(2) عشرة اصبعا...انتهی .(3)

او سپس اندازه گیری خود را از فاصله صندوقی که مقام در آن واقع بوده، تا ارکان کعبه، به دقت گزارش می کند و همچون ازرقی رکن شامی را در جانب مقام به شمار می آورد.

و قد حرّرنا بعض ما حرّره الأزرقی فی هذا المعنی، فکان ما بین رکن الکعبة الَّذِی فیه الحجر الأسود و بین الرکن الیمانی من أرکان الصندوق الَّذِی فیه المقام من داخل الشباک الَّذِی فیه الصندوق: أربعة و عشرون ذراعاً إلاّ سدس ذراع... و کان ما بین رکن الکعبة الشامی الَّذِی یلی الحجر ـ بسکون الجیم ـ و رکن الصندوق الشامی: ثلاثة و عشرون ذراعاً، و کان ممّا بین رکن الصندوق الشرقی إلی رکن البیت الَّذِی فیه بئر زمزم المقابل له: خمسة عشر ذراعاً إلاّ ثلث ذراع، و کل ذلک بذراع الحدید المتقدّم ذکره .(4)

اما در عنوان باب، رکن شامی را با قید الذی یقال له العراقی همراه می سازد.

ذکر ذرع ما بین المقام و الحجر الأسود، و ما بین المقام و الرکن الشامی الَّذِی یقال له العراقی، و ما بین المقام و بین جدار الکعبة و شاذروانها المقابل للمقام، و ما بین المقام و حجرة زمزم و حرف بئر زمزم الطیبة المبارکة .(5)