نام های ارکان کعبه2

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . همان، صص 257 ـ 253

بنابراین، رکن عراقی در نظر او رکن اسود است و رکن دوم شامی خوانده می شود و رکن سوم نامی بجز غربی ندارد.

5 ـ مصلای آدم(علیه السلام)

بر اساس روایات اهل بیت(علیهم السلام) ، یکی از بناهای خانه کعبه، در زمان حضرت آدم(علیه السلام) بوده است. روایات اهل سنت داستان ساختن خانه و دستور طواف پیرامون آن را با تفصیل بیشتری از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) نقل کرده اند:

خداوند جبرئیل را نزد آدم(علیه السلام) و حوا فرستاد و به آن دو فرمود: برای من خانه ای بسازید. جبرئیل برایشان نقشه کشید. آدم(علیه السلام) حفر می کرد و حوّا (خاک را) منتقل می کرد تا به آب رسید. از زیر آن ندا آمد: بس است ای آدم! پس چون خانه را ساختند، خداوند به او وحی فرمود که برگِرد آن طواف کند و به او گفته شد: تو اولین کسی و این اولین خانه است. (1)

محلی که آدم(علیه السلام) پس از طواف در آن نماز گزارد، مصلای آدم(علیه السلام) نامیده می شود. بنا بر آنچه در بخش پیشین مقاله، از پدر ابن جماعه در دایره قبله نقل شد، مصلاّی آدم(علیه السلام) میان درِ کعبه و رکن شامی (رکن دوم) واقع است. از ترتیب قبله کشورها در دیدگاه ابن سراقه نیز همین معنا برداشت می شود. فاسی نیز در تصریح به این اعتقاد، رکن شامی را در سمت درِ کعبه و منطبق بر رکن دوم طواف می داند:

و وقع فیما ذکره ابن جماعة و ابن سراقة ما یقتضی أنّ مصلّی آدم(علیه السلام) فی جهة الکعبة الشرقیة فیمابین بابها و الرکن الشامی الَّذِی یلی الحجر بسکون الجیم .(2)

در جایی دیگر، ابن سراقه مصلاّی آدم(علیه السلام) را با موضع خلوق کعبه، محل قبلی مقام ابراهیم(علیه السلام) و مصلاّی پیامبر(صلی الله علیه وآله) منطبق می داند و فاصله این نقطه از در کعبه و رکن شامی را گزارش می کند و با این بیان، رکن شامی را بر رکن دوم اطلاق کرده است:

و فی کلام ابن سراقة ما یقتضی زیادة بیان فی ذلک; لأنّه قال فی أوائل کتابه المذکور: و من الباب ـ یعنی باب الکعبة ـ إلی مصلّی آدم(علیه السلام) حین فرغ من طوافه و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . محمد محمدی ری شهری، حج و عمره در قرآن و حدیث، صص 109 ـ 107

2  . محمد بن احمد فاسی مکی، شفاء الغرام، ج1، ص257

أنزل الله ـ عزّ و جلّ ـ علیه التوبة و هی موضع الخلوق من ازر الکعبة: أرجح من تسعة أذرع، و هناک موضع مقام إبراهیم(علیه السلام) و صلّی النبیّ(صلی الله علیه وآله) عنده حین فرغ من طوافه رکعتین، ثمّ قال ابن سراقة: و بین موضع الخلوق و هی مصلّی آدم(علیه السلام) و بین الرکن الشامی: ثمانیة أذرع.... انتهی .(1)

در بیان اندازه گیری خود نیز، فاسی رکن دوم را شامی می خواند:

 ]و قد تحرّر لی ممّا ذکره ابن سراقة فی[ ذرع ما بین الرکن الشامی و مصلّی آدم(علیه السلام) أن یکون مصلّی آدم(علیه السلام) ظناً بقرب الحفرة المرخمة التی فی وجه الکعبة.... و کان تحریری لذلک مع من یعتمد علیه من أصحابنا فی شهر ربیع الأول، سنة ست عشرة و ثمانمائة بعد ان اعتبرنا ما ذکره ابن سراقة فی ذلک، فوافق لأنّا ذرعنا مقدار ثمانیة أذرع ]بالید [و وضعنا عند طرف رکن الکعبة الشامی و مددناه إلی حیث انتها من جدار الکعبة ثمّ ذرعنا ذلک بذراع الحدید فجاء سبعة أذرع ـ بتقدیم السین ـ و ثمن ذراع بالحدید، فعرفنا بذلک أن موضع منتهی الثمانیة أذرع بالید أو السبعة ـ بتقدیم السین ـ و الثمن بالحدید موضع مصلّی آدم(علیه السلام) ظناً و هو الموضع الَّذِی أشرنا إلیه، و الله أعلم .(2)

6 ـ مصلای پیامبر(صلی الله علیه وآله)

در ضمن مطالب قبل، از دو مکان به عنوان مصلای پیامبر(صلی الله علیه وآله) یاد شد:

نخست: میان رکن یمانی و رکن اسود.

ابن سراقه در مباحث قبله سرزمین های دیگر، مصلای پیامبر(صلی الله علیه وآله) را در فاصله دو رکن مذکور شناسانده و فاسی نیز بر این نظریه او تأکید می کند:

و وقع فیما ذکره ابن جماعة و ابن سراقة ما یقتضی أنّ مصلّی آدم(علیه السلام) فی جهة الکعبة الشرقیة فیمابین بابها و الرکن الشامی الَّذِی یلی الحجر بسکون الجیم و أنّ مصلّی النبیّ(صلی الله علیه وآله) فیما بین الرکن الیمانی و الحجر الأسود .(3)

علاوه بر آن، ابن سراقه در بیان ابعاد کعبه نیز به این نکته تصریح می کند و همانجا رکن اسود را عراقی می خواند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . همان، صص 258 ـ 257 و 395 ـ 394 با تفاوتی ناچیز.

2  . همان، صص 259 ـ 258

3  . همان، ص257

و قال ابن سراقة فی بیان مصلّی النبیّ(صلی الله علیه وآله) بین الرکن الیمانی و الحجر الأسود: و عرض جدارها ـ یعنی الکعبة ـ الَّذِی یلی الیمن و هو فیما بین الرکن الیمانی و الرکن العراقی الَّذِی فیه الحجر الأسود: عشرون ذراعاً و إلی وسط هذا الجدار کان مصلّی النبیّ(صلی الله علیه وآله) قبل هجرته إلی المدینة انتهی .(1)

دوم: میان درِ کعبه و رکن دوم طواف.

ابن سراقه ـ چنانکه گذشت ـ مصلاّی پیامبر(صلی الله علیه وآله) را با مصلاّی آدم(علیه السلام) ، محل خلوق کعبه

و جایگاه قبلی مقام ابراهیم(علیه السلام) یکی می داند و در همین مقام، رکن دوم را شامی می خواند:

نصّ ما ذکره ابن سراقة: و من الباب ـ یعنی باب البیت ـ إلی مصلّی آدم(علیه السلام) حین فرغ من طوافه و أنزل الله علیه التوبة و هو موضع الخلوق من ازار الکعبة: أرجح من تسعة أذرع، و هناک کان موضع مقام إبراهیم(علیه السلام) و صلّی النّبیّ(صلی الله علیه وآله) عنده حین فرغ من طوافه رکعتین، و أنزل الله علیه: } وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلّیً...{(2) ثمّ نقله(صلی الله علیه وآله) إلی الموضع الَّذِی هو فیه الآن... و بین موضع الخلوق ـ و هو مصلّی آدم(علیه السلام) ـ و بین الرکن الشامی: ثمانیة أذرع... انتهی .(3)

اگر به این نکته توجه کنیم که سه شهر مکه، مدینه و بیت المقدس بر روی یک خط مستقیم قرار دارند و مدینه در میان این دو شهر جا گرفته است، روشن خواهد شد که با تغییر قبله از بیت المقدس به سمت کعبه، مسلمانان مدینه با گردشی 180 درجه ای روبه رو شدند; لذا برای استقبال کعبه کافی بود که بیت المقدس را در پشت سر قرار دهند که مسجد قبلتین یادآور مجسم چنین تغییری است. از سوی دیگر، همچنان که در مبحث قبله سرزمین های دیگر گذشت; مردم مدینه رو به سوی ناودان خانه کعبه دارند. حدیث معروف نبوی(صلی الله علیه وآله) نیز این نکته را تأیید می کند که: محرابی علی المیزاب .(4)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . همان، ص258

2  . سوره البقرة، آیه: 125

3  . محمد بن احمد فاسی مکی، شفاء الغرام، ج1، صص395 ـ 394

4  . علامه محمد باقر مجلسی، بحارالأنوار، صدوده جلد، دارالکتب الاسلامیه والمکتبة الاسلامیه، ج100،ص433

پس هنگامی که پیامبر(صلی الله علیه وآله) ، پیش از هجرت، مکلّف بودند رو به بیت المقدس بایستند، با قرار گرفتن در میان دو رکن یمانی و اسود، در مقابل میزاب و به تبع، در جهت بیت المقدس به نماز می ایستادند; یعنی هم کعبه و هم بیت المقدس را، همزمان استقبال می نمودند. روشن است که هرگاه پیامبر(صلی الله علیه وآله) در آن سمت کعبه جای نمی گرفتند، امکان چنین تصادقی از بین می رفت، ولی نکته مهم آن است که در کتب تاریخ مکه، تنها از این نقطه به عنوان مصلای پیش از هجرت یاد شده است.