نام های ارکان کعبه

نام های ارکان کعبه

در بخش نخست این نوشتار، نام های گوناگونی را، که ارکان کعبه بدانها خوانده شده اند، بر شمردیم و اختلاف اهل نظریه را در هر زمینه یادآور شدیم و مهم ترین اختلاف را در تعیین مصادیق دو رکن عراقی و شامی یافتیم. برخی رکن اسود را عراقی و رکن بعدی را شامی خوانده اند و گروهی رکن بعد از رکن اسود را عراقی و گوشه سوم کعبه را شامی می شمارند. در بخش نخست آوردیم که بیشتر احادیث اهل بیت(علیهم السلام) و اتفاق فقهای شیعی، بر دیدگاه اول منطبق است و در بخش پیشین، موافقت تاریخ نگاران کهن مکه را با دیدگاه اول تبیین نمودیم. اکنون در ادامه، به کتابی دیگر می پردازیم:

شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام

این کتاب نگاشته ابو الطیب تقی الدین محمد بن احمد فاسیِ مکّیِ مالکی است که در سال های 832 ـ 775 هـ .ق. می زیسته و پس از ازرقی و فاکهی، باید از او به عنوان تاریخ نگار مکه مکرمه نام برد. در این چهار قرن فترت، تنها نام چند اثر در باره مکه برجای مانده که حتی فاسی نیز موفق به یافتن برخی از آن ها نشده است.(1) اما فاسی که از غفلت نویسندگان پیشین در ثبت تاریخ مکه زبان به گله می گشاید، خود با اهتمامی تمام به این مهم می پردازد و دو رشته از تألیفات را از خود برجای می گذارد:

نخست، ثبت فضایل و وقایع مکه بوده که در این روش باید او را پیرو شیوه ازرقی شمرد که خود نیز در مواردی فراوان به بهره گیری از کتاب او تصریح می کند.

دوم، ضبط سرگذشت شخصیت های مکه، که او به کارگیری این شیوه در باره مکه را از ابتکارات خود به شمار می آورد.

در بخش نخست، او ابتدا شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام را به نگارش در می آورد و سپس با نام تحفة الکرام بأخبار البلد الحرام به تلخیص آن می پردازد. خلاصه کتاب تحفه را با نام تحصیل المرام من تاریخ البلد الحرام تألیف می کند و آن را نیز با نام هادی ذوی الأفهام الی تاریخ البلد الحرام چکیده نویسی می کند و در آخرین مرحله، برگزیده آن را با نام الزهور المقتطفه من تاریخ مکة المشرّفه به رشته تحریر در می آورد.(2)

از سوی دیگر، در شیوه دوم نیز کتاب العقد الثمین فی تاریخ البلد الأمین را می نویسد و زندگی نامه بیش از 3500 تن از مردان و زنان نام آور مکه را در آن ثبت می کند. سپس کتاب را با نام عجالة القری للراغب فی تاریخ امّ القری تلخیص می کند.(3) اما چون این مجموعه، سرگذشت نامه شخصیت های مکه است، متن الزهور المقتطفه را به عنوان مقدمه به کتاب العقد الثمین می افزاید: و جمیع ذلک ملخّص من تألیفی شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام و جعلته أربعین باباً کأصله و سمّیته الزهور المقتطفة من تاریخ مکة المشرفة .(4)

فاسی در کنار نقل اقوال گذشتگان، خود به ثبت گزارش معاصران همت می گمارد و نه تنها با دقتی کامل مشاهدات خویش را بر قلم جاری می سازد که حتی گاه به بازآفرینی اندازه گیری های پیشینیان می پردازد.

و قد حرّرنا بعض ما حرّره الأزرقی فی هذا المعنی .(5) او حتی می کوشد وجه الجمع اختلافات آن ها را نیز به دست آورده، تاریخ خود را به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . محمدبن احمد فاسی مکّی، العقد الثمین، تصحیح محمد حامد الفقی، هشت جلد، چاپ دوم، مؤسسة الرساله، بیروت، 6.14 هـ .ق. ج1، ص9

2  . همان، صص342 ـ 341

3  . همان، ص342

4  . همان، ص27

5  . همو، شفاء الغرام، تصحیح مصطفی محمد الذهبی و ایمن فؤاد سید، دو جلد، چاپ دوم، النهضة الحدیثه، مکه، 1999 م، ج1، ص391

جمع کتب تحلیلی ملحق سازد; چنان که در توضیح دلیل اختلاف ابعاد کعبه، ابتدا فرضیه استفاده از دو واحد با نام یکسان و اندازه های متفاوت همچون ذراع ید و ذراع حدید را مطرح می سازد و هنگامی که در عمل ابعاد مذکور را با هر دو واحد اندازه گیری می کند و یافته های خویش را با گزارش گذشتگان منطبق می بیند، فرضیه خود را اثبات شده می داند.

در بحث نام های ارکان کعبه نیز او به مناسبت های متفاوت، از رکن ها نام می برد که بیشتر با قرینه هایی تعیین کننده همراه است. مجموع نقل قول پیشینیان در باره نام های ارکان و دیدگاه او را در مباحث ذیل مورد بررسی قرار می دهیم و در پایان به قضاوت می نشینیم.

1 ـ جایگاه پلّکان داخل کعبه

فاسی نیز در بیان بنای ابن زبیر، همچون کتاب های پیشین، جای پلکان داخل کعبه را، که در کنج دوم خانه قرار دارد، شامی می خواند:جعل لها درجة فی رکنها الشامی یصعد منها إلی سطحه .(1)

او حتی در گزارش از روزگار خود نیز رکن پلکان را شامی می داند و جنس آن را از چوب معرفی می کند.

و فی رکنها الشامی درجة من خشب یصعد منها إلی سطحه .(2)

2 ـ مقام پیشوایان چهارگانه اهل سنت

از آنجا که هر یک از چهار مذهب اهل سنت، در دوران هایی از تاریخ، امام جماعت مستقلی در مسجد الحرام داشته اند; برای هریک محراب و مقامی ساخته بودند که محل اقامه نماز ایشان باشد. ابن جبیر ضمن شرح وقایع سال 579 هـ .ق. در توصیف مسجد الحرام، گزارش مبسوطی از این مقام ها و ترتیب و آداب اقامه جماعت ارائه می کند و با تعبیری ناشایست از پنجمین امام، که امام جماعت زیدیه است، یاد می نماید.(3)

فاسی نیز در کتاب خود، از این چهار مقام یاد نموده، جایگاه آن ها را به این شرح بیان می کند:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . همان، ص 186

2  . همان، صص 205 و 206

3  . محمدبن احمدبن جبیر، رحله ابن جبیر، دار و مکتبة الهلال، بیروت، صص 71 ـ 70

ـ مقام شافعی، پشت مقام ابراهیم(علیه السلام)

ـ مقام حنفی، میان رکن شامی و غربی

ـ مقام مالکی، میان رکن غربی و یمانی

ـ مقام حنبلی، امتداد حجر الأسود

فإنّ مقام الشافعی خلف مقام إبراهیم الخلیل(علیه السلام) ، و الحنفی بین الرکنین الشامی و الغربی، و المالکی بین الرکن الغربی و الیمانی، و الحنبلی تجاه الحجر الأسود .(1)

در نقل ابن جبیر تفاوت ناچیزی وجود دارد:

فأوّل الأئمة السنیّة الشافعی... و صلاته خلف مقام إبراهیم... ثمّ المالکی... و هو یصلی قبالة الرکن الیمانی... ثمّ الحنفی... و صلاته قبالة المیزاب... ثمّ الحنبلی... موضع صلاته یقابل مابین الحجر الأسود و الرکن الیمانی .(2)

در بیان هر دو، روشن است که مقام حنفی در مقابل حجر اسماعیل قرار دارد. خود فاسی نیز در جایی دیگر به این نکته تصریح می کند: و أمّا مقام الحنفی: فإنّ من جدار محرابه إلی وسط جدار الحجر اثنین و ثلاثین ذراعاً إلاّ سدس ذراع .(3)