رحلة المکناسی (سفرنامه حج و حجاز)

رحلة المکناسی (سفرنامه حج و حجاز)

ادبیات حج در زبان های مختلف، در دنیای اسلام، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. در یکی از کهن ترین متون فارسی; یعنی سفرنامه ناصر خسرو، شاهد گزارش خواندنی سفر وی به حج هستیم. علاوه بر این، در دیوان او و دیگر شاعران پارسی زبان، از دیر باز اشعاری را که به نوعی به حج، کعبه، مکه و مدینه مربوط است می یابیم. بخشی از این ادبیات، مربوط به سفرنامه های حج است که مسلمانان طی قرون مختلف به نگارش آنها دست زده اند. این متون در زبان های عربی، فارسی و ترکی به وفور یافت می شود و حاوی نکات ارجمندی در ارتباط با حج، جغرافیای مکه و مدینه، شرح مسیر کاروان های حج و آگاهی های دیگری در این زمینه است. در فارسی به جز آنچه در متون جغرافیایی قدیم یا سفرنامه های کهن در باره حج آمده، از عصر جدید، اطلاعات چندی از دوره صفوی و بیش از آن، از دوره قاجاریه داریم. تعداد سفرنامه هایی که در دوره قاجار در باره حج نوشته شده، بیش از چهل سفرنامه است که به صورت نثر و نظم نگارش یافته است. در زبان عربی، سفرنامه های بیشتری و در زبان ترکی تعداد کمتری در عثمانی نوشته شده، اما به هر روی، در همه این زبان ها، این ادبیات وجود داشته است. سفرنامه نویسی در بیشتر این زبان ها تا به امروز ادامه یافته و می توان گفت که هر سال ده ها سفرنامه به زبان های مختلف در ارتباط با حج نوشته می شود.

در روزگار ما برخی از این سفرنامه ها به زبان های فرنگی هم منتشر می شود. شماری از آن ها شامل گزارش های روزنامه نگارانه است که در مطبوعات چاپ می شود برخی هم به صورت کتاب در دسترس اهل مطالعه قرار می گیرد. آنچه جالب است، چاپ سفرنامه های روزگاران پیش است که به صورت خطی در کتابخانه ها مانده و اکنون با تصحیح و تنقیح به چاپ می رسد. حسن این آثار در آن است که بخشی از تاریخ دوران های گذشته را نیز برای ما روشن می کند و ما را در آن فضاها به گردش در می آورد. یکی از آخرین این نمونه سفرنامه های عربی، که به تازگی انتشار یافته و مربوط به قرن هیجدهم میلادی و حوزه مغرب اسلامی است، سفرنامه مکناسی است. وی که سفیر مغرب در آستانه; یعنی استانبول بود، از راه مصر به شام آمد و از آنجا به حج رفت. نامش محمد بن عبدالوهاب المکناسی (م 1785م / 1200 هجری) است و کتابش به تازگی به وسیله محمد بوکبوط در دارالسویدی ابوظبی و المؤسسة العربیه در بیروت، ضمن 420 صفحه به سال 2003 منتشر شده است. ادبیات حج حوزه مغرب اسلامی نسبتاً غنی است. آنان راهی طولانی را برای انجام حج طی می کردند و تمام عرض آفریقا را برای رسیدن به دریای سرخ با کشتی می پیمودند. بسا از طریق مصر به سمت شام رفته و از آنجا عازم مدینه منوره و سپس مکه مکرمه می شدند. سفیر مغرب که حامل پیامی از سلطان مغرب هم بوده، به سمت استانبول رفته و در آنجا مورد استقبال رسمی قرار گرفته است. طبیعی است که وی به عنوان یک حاجی، با موقعیت سیاسی، دسترسی به اطلاعات دست اول و درستی در زمینه های مختلف داشته است. وی در دمشق نیز به زیارت اماکن مهم تاریخی; از جمله جامع اموی و قبور منسوب به صحابه، مانند قبر بلال حبشی رفته و از آنجا همراه کاروان دولتی عثمانی، راهی مدینه شده است. مشکلات طول راه که مهم ترین آن ها اعراب بدوی بودند، سبب شده است تا وی شرحی از آنها به دست دهد. زیارت قبر حبیب(صلی الله علیه وآله) در مدینه و نیز قبور صحابه و اهل بیت در بقیع و سپس عزیمت به مکه در دنباله آن آمده است. وصف مسجدالحرام و ارائه قصیده ای از خودش در باره مناسک حج ( 268 279) مطالبی است که در این بخش عرضه شده است.

بخشی از این اشعار در باره پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله) و توسل به ایشان و اهل بیت آن حضرت است:

بجاه جبرئیل و ما به نزل علیه نحن عاکفون لم نزل و الآل و الأولاد و الأزواج فاطمة ذات السناء الوهّاج و بابن عمّک أبی الغصنین سیّدنا الحسن و الحسین

وی پس از حج، همراه با کاروان شام به دمشق بازگشته، در حالی که در غیاب آنان، مرض وبا در این شهر فراگیر شده بود. در این هنگام عازم زیارت قدس شریف می شود. زیارت قدس برای زائران ترک، مغربی و مصری بسیار اهمیت داشته، برخلاف زائران عراقی و ایرانی که علاقه ای به زیارت قدس نداشتند; چرا که در مسیرشان هم قرار نداشت. وی در بازگشت، شرحی از جزیره قبرس به دست داده و سپس در باره مسیر بازگشت، که از تونس و الجزایر بوده، اطلاعات دیگری را ارائه کرده است.

اکنون که این کتاب را شناساندیم، بهتر است چندین اثر تازه چاپِ دیگر را در همین زمینه معرفی کنیم:

رحلة الی مکه، مراد هوفمان، چاپ شده در المدینة المنوره، مکتبة العبیکان 1421

نویسنده وقتی مسلمان شد و کتاب الاسلام کبدیل را نوشت و در آلمان به چاپ رسانید، گزارش سفر و زندگی خود را در آن آورد. در این نوشته از محمد اسد که او نیز یک یهودی مسلمان شده بود و کتاب الطریق الی مکه را نوشت، یاد کرده و مطالبی از آن آورده است.

رحلة فی الجزیرة العربیة الوسطی ، الحماد، الشمر، القصیم، الحجاز، 1882 ـ 1878 شارل هوبیر، ترجمه به عربی: الیسار سعاده، بیروت، 2003

این کتاب یک سفرنامه فرنگی است که در سال 1885 میلادی در پاریس چاپ شده و این نخستین ترجمه عربی آن است که به بازار عرضه می شود. نویسنده از حجاز گذشته اما از مکه و مدینه دیداری نداشته است. او در باره بسیاری از راه ها، شهرها و کوه ها و بیابان ها آگاهی هایی را به دست داده و علاوه بر آن، شرحی هم در باره برخی از تحوّلات سیاسی آن روزگار در عربستان ارائه کرده است.

الرحلة الیابانیه إلی الجزیرة العربیة ، ایجیرو ناکانو، ترجمه به عربی از ساره تاکاهاشی، دارة الملک عبدالعزیز، 1419

این اثر گزارش سفر نویسنده به بخش هایی از جزیرة العرب در سال 1939 است. به زبان ژاپنی چاپ شده و چاپ عربیِ آن، در ضمن سلسله منشوراتی که به مناسبت یکصدمین سالگرد دولت سعودی، شامل یک صد جلد کتاب مهم تاریخی انتشار یافته، به مطالعه کنندگان عرضه شده است.

یومیات رحله فی الحجاز (1384/ 1930) غلام رسول مهر، ترجمه سمیر عبدالحمید ابراهیم، ریاض، دارة الملک عبدالعزیز، 1417

این اثر، سفرنامه حج است که به اردو نگارش یافته و به عربی ترجمه شده است. نویسنده، روزنامه نگاری پاکستانی بوده و گزارش روزانه سفر خویش به اماکن مقدس را نوشته است. اصل آن گزارش هایی بوده که وی برای چاپ در نشریه صحیفه انقلاب به کشورش می فرستاده است.

الارتسامات اللطاف فی خاطر الحاج إلی اقدس مطاف ، (1929) شکیب ارسلان، تقدیم: ایمن حجازی، ابوظبی، دار السویدی، بیروت، المؤسسة العربیه للدراسات و النشر، 2004 اشاره کنم که این دو ناشر، طی سال های اخیر ده ها از این دست سفرنامه ها را، که مربوط به کشورهای مختلف می شود، چاپ کرده اند. در باره شکیب ارسلان هم نیاز به گفتن نیست که از نویسندگان و ادیبان مشهور دوره اخیر بوده و برخی از آثارش به فارسی هم درآمده است. این سفر در سال 3481 / 1929 ق. انجام شده و مسیر آن از محل اقامت آن زمانِ وی، یعنی لوزان سویس آغاز شده، از آنجا به ایتالیا، سپس از دریا به سمت پورت سعید و از آنجا به دریای سرخ و سپس مکه انجام شده است. وی در ایام حج بیمار شده و برای بهبودی به طائف رفته است. به همین دلیل بخش عمده ای از کتابش به شرح وضعیت طائف مربوط می شود. حجم کتاب 376 صفحه و گزارش آن، از شهر مکه، طائف و طوایف میان راه و دیگر مسائل جاری، که مربوط به آغاز دولت سعودی بوده خواندنی است.

وی به برخی از اماکنی که به تازگی به دست وهابی ها تخریب شد، اشاراتی دارد که از آن جمله بنای روی قبر عبد الله بن عباس و عکاشة بن محصن در طائف است. این اثر در شناساندن تاریخ و به خصوص جغرافیا و قبایل و مسائل حاشیه ای دیگر، حاوی اطلاعات بسیار عالی و تازه است. مؤلف در جای جای کتاب از اطلاعات حدیثی و تاریخی و جغرافیایی سایر کتاب ها بهره برده و کتاب را خواندنی کرده است.

الرحلهة الحجازیه ، اولیا چلبی، ترجمه از ترکی به عربی: دکتر الصفصافی احمد المرسی، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1999

کمتر عالم و عامیِ ترکیه ای را می شناسیم که با سفرنامه مفصل اولیا چلبی آشنا نباشد; سفرنامه ای که در ده جلد است و شامل بخش مهمی از جغرافیای عالم متمدن در قرن یازدهم

هجری می شود. به قدری در باره این کتاب گفته و نوشته شده که نیاز به معرفی آن نیست. بخشی از این سفرنامه شیرین و خواندنی مربوط به مکه و مدینه است. عامی نویسی مؤلف و تلاش او برای ارائه باورها و عقاید عامیانه در باره این اماکن، که گاه بسیار خنده دار و غیر صحیح است، آن را به صورت یک اثر ارزشمند در آورده است. لازم است تا در جای دیگری به تفصیل در باره این سفرنامه سخن بگوییم و خواندنی های آن را نقل کنیم.

الحجاز فی نظر الأندلسیین و المغاربه فی العصور الوسطی، ابراهیم احمد سعید، دمشق، الاوائل للنشر و التوزیع، 2004

این کتاب مروری است بر تعدادی از سفرنامه های حج مغربی ها، که ضمن کتابشان شرحی از حجاز به دست داده اند. سفرنامه ها و کتاب هایی که مبنای کار این مؤلف بوده، عبارت اند از سفرنامه ابن جبیر، العبدری، ابن بطوطه، البلوی، القلصادی. وی در هر بخش، گزیده ای از مهم ترین مطالب آنان را در باره شهر مکه و مدینه و دیگر مسائل مربوط ارائه کرده و در واقع، تلخیص و تهذیب مطالب آن ها در باره حجاز است.

موسوعه مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، (5 جلد)، ایوب صبری پاشا، اشراف بر ترجمه: احمد حرب، قاهره، دار الآفاق العربیه، 2004

یک مجموعه پنج جلدیِ بسیار مفصل که از همان زمان چاپ متن ترکی آن در سال 1302ق. در مطبعة البحریه، استانبول اثری شناخته شده و قابل استفاده بوده است. در همان دوران قاجار، مجلدی از آن، با عنوان مرآة الحرمین که قسمت مکه آن بود، به وسیله عبدالرسول منشی به فارسی برگردان و چاپ شد که اخیراً به وسیله آقای جمشید کیانفر تصحیح و ضمن منشورات میراث مکتوب، در تهران (1383) به چاپ رسیده است. اکنون متن کامل آن، به عربی برگردان شده و در پنج مجلد به چاپ رسیده است. به دلیل آن که نویسنده یکی از شخصیت های دولت عثمانی بوده و آنها با وهابیان بسیار تند برخورد می کردند، توزیع کتاب در حال حاضر در کشور سعودی ممنوع است. این علاوه بر اختلاف مشرب مذهبی آنها است. بی شک، این مفصل ترین اثر تاریخی، جغرافیایی و سفرنامه ای است که در پایان دوره عثمانی تألیف شده و از هر جهت قابل اعتنا است. تألیف آن در این مقطع، سبب شده است تا مؤلف ضمن آشنایی با تاریخ نویسیِ جدید، به تحقیق و تتبّع میدانی پرداخته و در عین حال از متون در دسترس نیز در تألیف آن استفاده کند.

نویسنده : محمد المکناسی/ مصحّح: محمد بوکبوط

ترجمه : ابو جعفر اصفهانی