مسامحات مناسک حج3

ششم: یکى از مستحبات وقوف در عرفات

1. در جوامع روایی درباره مستحبّات وقوف به عرفات می‌خوانیم:

زرعة عن أبی بصیر، عن أبی عبدالله × قال: «إذا أتیت الموقف فاستقبل البیت و سبّح الله مائة مرّة و کبّرالله مائة مرّة... ثمّ تقرأ عشر آیات من أوّل سورة البقرة، ثمّ تقرأ «قُلْ هُوَ الله أَحَد» ثلاث مرّات، و تقرأ آیة الکرسی حتّى تفرغ منها، ثمّ تقرأ آیة السخرة....[41]

احتمالاً در یکی از مناسک حج که پیش از شیخ اعظم انصاری+ تألیف شده است، در ترجمه این حدیث، در بخش مستحبّات وقوف به عرفات، تعبیر «ده آیه از اوّل سوره بقره» بر اثر اشتباه چاپی، به «دو آیه از اوّل سوره بقره» تبدیل شده است و چون گاهی فقهای بزرگوار در مستحبّات به ادلّه رجوع نمی‌کنند و تذکّر می‌دهند که به قصد رجا اتیان شود[42]، شیخ انصاری (أفاض الله علینا من برکات أنفاسه الشریفة) در مناسک خود که از بهترین رساله های مناسک حج است و مدتهای مدید، محور نگارش مناسک و موضوع حاشیه و تعلیقه بسیاری از بزرگان بوده است، در این قسمت، همان تعبیر مناسک پیشین را آورده، با این تفاوت که متن دو آیه نخست سوره بقره را هم ذکر فرموده است; بدین گونه:

و دیگر رو به قبله کن و بگو: «سبحان الله» صد بار، و «الله اکبر»... صد بار.

پس دو آیه اوّل سوره بقره را بخواند: «بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحیم، الم ذلکَ الْکِتَاب لارَیْبَ فِیِه هُدًى لِلْمُتّقینَ الَّذیِنَ  یُؤمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَمِمّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ». دیگر «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَد» را سه نوبت بخواند و یک بار آیة الکرسی و آیه سخره را....[43]

در حالی که در روایت، «عشر آیات» آمده و تنها بر اثر اشتباه چاپی و مانند آن، «ده» به «دو» تبدیل شده است، ولی چنان که ملاحظه می‌شود، به دنبال این اشتباه چاپی، در مناسک شیخ نصّ دو آیه اوّل سوره بقره هم ـ لابدّ برای وضوح بیشتر ـ نقل شده است و از آنجا که در این گونه کتب، فقیهان بعدی تحت تأثیر کتاب فقیه قبلی هستند ـ خصوصاً شخصیتی مثل شیخ انصاری+ ـ در بسیاری از مناسک پس از شیخ که تحت تأثیر مناسک وی تألیف شده، این اشتباه رخ داده است و تنها کسانی که به روایت مسأله مراجعه کرده‌اند، از این اشتباه مصون مانده اند; از جمله در مناسک حضرت امام خمینی، آیة الله خویی و آیة الله گلپایگانی (قدّس الله أسرارهم و أفاض علینا من برکات أنفاسهم) این اشتباه رخ نداده و این سه بزرگوار تصریح کرده‌اند که «از اوّل سوره بقره ده آیه بخواند»، ولی در بسیاری از مناسک تحت تأثیر مناسک شیخ، همان اشتباه تکرار شده است; از جمله:

الف) مناسک حج، از مرحوم آیة الله سید محمد تقی خوانساری، ص83 (چاپ تهران، بوذرجمهری، 1366ق.).

ب) مناسک حج، از مرحوم علاّمه شعرانی، ص75 (چاپ تهران، اسلامیه، 1386ق.). البته ظاهراً بخش مستحبّات این مناسک، تألیف خود علاّمه شعرانی نیست.[44]

ج) مناسک حج جامع، مشتمل بر فتاوای نه نفر از مراجع، ص149، تألیف شیخ عباس مغیثی مرندی، (چاپ شوال 1386ق./ 1345 ش).

د) مصباح الناسکین و مشکاة الحاجّ و المعتمرین، از مرحوم آیة الله مرعشی نجفی، ص124 (چاپ 1396ق.).

هـ) مناسک حج، از مرحوم آیة الله شیخ محمد علی اراکی، ص 95 ( چاپ قم، 1370 ش).

و) مناسک حج، از مرحوم آیة الله سید عبدالأعلی سبزواری، ص130 (چاپ قم، دارالکتاب 1371 ش).

ز) مناسک حج، از مرحوم آیة الله میرزا علی غروی تبریزی، ص192 (چاپ دفتر معظّم له، 1374 ش).

ح) مناسک حج، از آیة الله سید محمّد مهدی حسینی اشکوری، ص129 (بی جا، بی نا، چاپ 1413ق.).

ط) مناسک حج، از آیة الله سید عزّالدین حسینی زنجانی، ص91، (چاپ 1374 ش).

در همه این مناسکها بجز مناسک آیت الله سید محمد تقی خوانساری، متن دو آیه اوّل سوره بقره هم مانند مناسک شیخ، درج شده است.

اینها همه بر اثر مراجعه نکردن به ادلّه مستحبّات است که معمولا اتفاق می‌افتد، جالب این که در سال پیش، مناسک شیخ با بیش از بیست حاشیه چاپ شد و این اشتباه را کسی متذکّر نشد، فقط یکی از محشّین نوشته‌اند: «در بعضی از آثار، ده آیه آمده است» که معلوم است به اشتباه متفطّن نشده‌اند.

* * *

هفتم: حج گزارى بدون پرداخت خمس

در مناسک حج امام خمینی+ که با دوازده حاشیه چاپ شده است، می‌خوانیم:

سؤال: شخصی بدون اینکه خمس مال خود را بپردازد، به حج رفته است و الآن می‌خواهد بپردازد، آیا حج او صحیح است یا خیر؟

جواب: اگر لباس احرام و قربانى با پول غیر مخمّس نبوده، عمل او اشکال ندارد... .[45]

در این مسأله برخی از مراجع معظّم فرموده‌اند: «اگر همان طور که متعارف است، به ذمّه خریده باشد حجّش صحیح است».

آیة الله اراکی هم گویند: «چون حق این است که اشاعه نیست، پس آنچه با آن پول تهیه کرده است، مالک شده، طواف و قربانی او صحیح است».[46]

قطع نظر از این دو مبنا، مفهوم پاسخ فوق این است که «اگر لباس احرام و قربانی با پول مخمّس یا غیر متعلّق خمس تهیه شده، حجّ او صحیح است»، در حالی که شرط صحّت حجّ، آن است که هم طواف عمره تمتّع و هم طواف حج تمتّع و هم نماز طواف، با لباس مباح انجام شود[47] و چون معمولا طواف حجّ تمتّع و نماز آن با لباس احرام انجام نمی‌شود، بلکه با لباسهای معمولی انجام می‌شود ـ چون پیش از آن، حجّاج از احرام خارج شده‌اند، مگر کسانی که اعمال مکّه را پیش از وقوفین انجام می‌دهند ـ جواب دقیق، آن است که «علاوه بر لباس احرام و قربانی، لباسی که با آن طواف می‌کنند و نماز طواف می‌گزارند نیز باید با مال حلال تهیه شده باشد».

علاوه بر این، گاهی طواف عمره تمتّع و نماز آن نیز با لباس معمولی ـ نه لباس احرام ـ انجام می‌شود و صحیح است; مثل مواردی که پس از تقصیر عمره تمتّع معلوم شود طواف و نماز آن به جهتی باطل بوده است که در این صورت، برای اعاده طواف و نماز آن پوشیدن لباس احرام لازم نیست و احرام با لباس معمولی کافی است.[48] نیز در صورتی که کسی به نیابت از دیگری طواف عمره تمتّع یا طواف عمره مفرده انجام دهد، پوشیدن جامه احرام لازم نیست.[49] همچنین در فرضی که محرم ـ جهلا یا عمداً ـ حوله های احرام را کنار بگذارد و با لباس دوخته طواف و سعی انجام دهد، عملش صحیح است.[50]

آیة الله خویی& نیز فرموده‌اند:

ـ «بر مستطیع لازم نیست که حتماً از مال خود به حج برود، پس هرگاه به گدایى یا با مال دیگرى حج کند، کافى است. بلى، اگر جامه هاى احرام یا پول قربانى اش غصبى باشد، کافى نخواهد بود.»[51]

ـ «هرگاه جامه هاى احرام یا پول قربانى اش از مالى باشد که حق به او تعلّق گرفته، حجّش صحیح نخواهد بود.»[52]

اشکال فوق بر این سخن نیز وارد است; یعنی علاوه بر جامه احرام و پول قربانی «لباسی که با آن طواف می‌کند» نیز باید حلال باشد و متعلّق حق دیگری نباشد.

ممکن است در پاسخ این اشکال گفته شود: اینجا درصدد بیان چیزی بوده‌اند که ویژه حج است و آن، قربانی و لباس احرام است و معلوم است که سایر لباسها باید مباح باشد، ولی اوّلا، این پاسخ; از سؤال و جواب آغاز این بحث، رفع اشکال نمی‌کند و ثانیاً، این جهت، چندان واضح نیست که مراجعه کنندگان به مناسک بفهمند، بلکه این دقّت نظر، ویژه خواصّ اهل فن است و رساله و مناسک، سزاوار است به گونه ای باشدکه مراجعه کننده به سهولت، مقصود را دریابد.