مسامحات مناسک حج1

ب) استحباب نماز روی سنگ قرمز داخل کعبه

از این باب نمونه های دیگری هم هست که دیگر به همه آنها به تفصیل نمی‌پردازم و تنها به چند مورد اشاره می‌کنم: در مناسک علمای معاصر، ضمن مستحبات درون کعبه معظّمه آمده است: «پس دو رکعت نماز بین دو ستون، بر سنگ قرمز بگزارد. در رکعت اوّل بعد از حمد «حم سجده» ودر رکعت دوم بعد از حمد، پنجاه و پنج آیه از سایر جاهای قرآن بخواند».[26]

تعبیر «سنگ قرمز» داخل کعبه (الرخامة الحمراء) از روایات گرفته شده است و در آثار فقهی شیخ صدوق و شیخ مفید تا فقهای زمان ما آمده است و اکنون باید بررسی و پرس و جو کرد که آیا هنوز «الرخامة الحمراء» و دو ستون مذکور در جای سابق خود داخل کعبه معظم هست یا نه؟

در احادیث شریفه می‌خوانیم:

«عن‌یونس، قال، قلت لأبی‌عبدالله×: إذا دخلتُ الکعبة کیف أصنع؟ قال: خذ بحلقتی‌الباب إذا‌دخلت ثمّ امض‌حتّى‌تأتی‌العمودین فصلّ‌على‌الرخامة الحمراء...»[27]

ـ «عن معاویة بن عمّار، قال: رأیت العبد الصالح علیه السلام دخل الکعبة فصلّى فیها رکعتین على الرخامة الحمراء...».[28]

عبارت برخی از فقهای پیشین نیز در این زمینه چنین است:

1. شیخ صدوق (م381):

«فإن أحببت أن تدخل الکعبة فاغتسل قبل أن تدخلها... ثمّ تصلّی بین الأُسطوانتین على الرخامة الحمراء رکعتین...».[29]

2. شیخ مفید (م 413):

«ثمّ لیصلّ بین الأُسطوانتین على الرخامة الحمراء التی بین العمودین رکعتین: یقرأ فی الرکعة الأُولى «الحمد» و «حم السجدة» و فى الثانیة «الحمد» و بعدد آی السجدة من القرآن».[30]

3. شهید (م786):

«ثمّ یقصد الرخامة الحمراء بین الأُسطوانتین اللتین تلیان الباب، و یصلّی علیها رکعتین...».[31]

ج) نمونه‌ای دیگر از مستحبات مزدلفه

نمونه دیگر این که در مستحبات مزدلفه آمده است: «همین که از طرف دست راست به تلّ سرخ رسید بگوید...».[32]

تعبیر تلّ سرخ (الکثیب الأحمر) نیز از روایات شریفه و آثار فقهی پیشینیان گرفته شده است:

«... عن معاویة بن عمّار، قال، قال ابو عبدالله علیه السلام:...فإذا انتهیت إلى الکثیب الأحمر عن یمین الطریق فقل...».[33]

«... فإذا أتى الکثیب الأحمر عن یمین الطریق فلیقل...».[34]

همه اینها شواهدی بر لزوم بررسی وضع فعلی و جایگاه این اماکن است و لازم است با توجه به نکاتی که مطرح شد در مناسک حج و رسایل عملیه از این جهات تجدید نظر و بازنگری صورت گیرد.

چهارم: استحباب نماز روبروی چهار رکن کعبه معظّمه

در روایات شریفه و کتابهای فقهی ازآغاز تاکنون به خواندن نماز مستحب در چهار زاویه درون کعبه سفارش شده است. ولی شیخ مفید (م413) علاوه بر نماز در زوایای کعبه، خواندن دو رکعت نماز در صحن مسجد الحرام، روبه روی هر یک از چهار رکن کعبه معظّمه را مستحب دانسته و ذیل عنوان «باب الصلاة نحو الأرکان» نوشته است:

«و من السنّة أن یصلّی بإزاء کلّ رکن من أرکان البیت رکعتین، ولیکن آخرها الرکن الذی فیه الحَجَر، و إن زاد على رکعتین فهو أفضل. فإذا فرغ من الصلاة إلى الأرکان فلیتّصق بالحطیم...».[35]

ولی این ناچیز تاکنون به حدیثی دالّ بر این مطلب برنخورده‌ام و از فقهای دیگر هم ـ با توجه به جستجوی ناقص بنده ـ کسی متعرض آن نشده و چنین نمازی را مستحب ندانسته است، تنها مرحوم سلاّر دیلمی (م 448/463) در کتاب مراسم ـ که قاعدةً ایشان هم از مقنعه شیخ مفید گرفته است ـ فرموده است:

«من السنّة المتأکّدة صلاة رکعتین فمازاد بإزاء کلّ رکن آخرها الرکن الذی فیه الحَجر».[36]

به هر حال ظاهراً این مسأله تنها در کتاب مقنعه مفید است و شهید اوّل (م786) نیز از وجود آن در مقنعه مطّلع نبوده است. از این رو ضمن یک درس از کتاب دروس برخی فتاوی و فروع نادر و متفرقه مربوط به حجّ را گرد آورده و از جمله آن فروع، همین سخن سلاّر& در کتاب مراسم است:

درس: منع ابن إدریس من الإحرام عمّن زال عقله....

و قال: لایکره الإحرام فی الکتّان وإن کره التکفین فیه....

و قال سلاّر فی الوداع: من السنّة المتأکّدة....

و من فتاوی الجعفی: یجوز للمدنی تأخیر الإحرام إلى الجحفة....[37]

خلاصه حتی شهید هم که در کتاب دروس، فروع بسیاری در کتاب حج ذکر کرده، به چنین سخنی از غیر سلاّر برنخورده است. وی در زمینه تتبّع بسیارش در کتاب حج نوشته است:

«وقد أتینا منه بحمد الله فی هذا المختصر ما لم یجتمع فی غیره من المطوّلات، فللّه الشکر على جمیع الحالات».[38]

پنجم: طواف از طبقه بالا

در سال 1424ق. مهمترین مسأله ای که اتفاق افتاد و محل ابتلا و سؤال بود موضوع طواف از طبقه دوم مسجدالحرام بود; چون به افراد ویلچری اجازه نمی‌دادند از پایین طواف کنند و به ناچار باید از بالا طواف می‌کردند. از این رو حکم آن از مراجع تقلید استفتا شد و معاون آموزش و پژوهش بعثه پاسخها را یکجا منتشر کرد و در اختیار روحانیون قرار داد که با تبیین و توضیحی در پی می‌آید.

نخست، متن سؤال و پاسخها را نقل می‌کنیم و سپس برای تسهیل امر برای روحانیان کاروانها توضیحاتی خواهیم داد. به دلایلی، به جای نام مبارک هریک از مراجع، از حروف ابجد استفاده کرده ایم:

سؤال: قبلا افراد ناتوان، با صندلى چرخ دار (ویلچر) یا سبد (تخت روان) در صحن مسجدالحرام طواف داده مى‌شدند، ولى در سال جارى از طواف در صحن مسجدالحرام منع شده‌اند وحتى ممکن است کسى نباشد تا فرد ناتوان را بردوش خود حمل کند وطواف بدهد یا همین کار نیز ممنوع شود و چنین افرادى باید در طبقه دوم یا پشت بام مسجد الحرام طواف داده شوند. آیا چنین طوافى کفایت مى‌کند یا نه؟ وظیفه آنان چیست؟

پاسخ:

الف) در صورت عدم امکان با رعایت الأقرب فالأقرب کفایت مى‌کند (والله العالم).

ب) احتیاط واجب این است که آنها را از طبقه دوم طواف دهند و نایب هم برایشان بگیرند.

ج) طواف باید دور کعبه معظّمه، ولو در فضاى ما بین زمین تا محاذى پشت بام کعبه باشد و کف طبقه دوم مسجد الحرام اگر به قدر قامت طواف کننده، پایین‌تر از نقطه محاذى پشت بام کعبه نباشد، طواف از طبقه دوم، صحیح و مجزى نیست و کسانى که نمى‌توانند در صحن مسجد الحرام، ولو به وسیله حمل توسط شخص دیگر طواف کنند، وظیفه شان نایب گرفتن در طواف است و احوط آن است که خودش هم در همان طبقه دوم طواف نماید.

د) چنانچه احراز شود که طبقه دوم، بالاتر از کعبه است، طواف از بالا کفایت نمى‌کند و باید براى طواف از پایین نایب بگیرند و لازم نیست احتیاط کنند و چنانچه مطلب مشکوک باشد باید احتیاطاً بین طواف از بالا و نایب گرفتن از پایین جمع نمایند.

هـ ) در مورد سؤال، اگر ممکن باشد کسى فرد ناتوان را بر دوش حمل کند، طواف در محدوده بین مقام ابراهیم و کعبه لازم است، ودر غیر این صورت باید نایب بگیرند تا در محدوده طواف کند و بنابر احتیاط مستحب نیز خود شخص در طبقه دوم طواف داده شود و چنانچه نیابت نیز ممکن نباشد، طواف دادن شخص در طبقه دوم کفایت مى‌کند.

و) در فرض مذکور، این افراد باید در طبقه دوم طواف داده شوند و بنابر احتیاط واجب، نایب هم گرفته تا براى آنان در صحن مسجد الحرام طواف نماید.

ز) در فرض سؤال، چنانچه کعبه مقدس از طبقه دوم پایین‌تر نباشد، احتیاط واجب آن است که علاوه، بر اینکه در طبقه دوم طواف داده مى‌شوند، استنابه هم بنمایند (والله العالم).

ح) طواف در طبقه فوقانى صحیح نیست و این قبیل افراد باید به وسیله کول گرفتن، طواف خود را انجام بدهند و اگر ممکن نشد، لازم است براى طواف خود نایب بگیرند.

ط) در این گونه موارد که راهى جز این نیست، طواف در طبقه بالا کفایت مى‌کند.

ى) در مفروض سؤال باید طواف اشخاص مذکور به صورت نیابى در مطاف انجام شود و به احتیاط مستحب، خود آنها نیز در طبقه دوم با هر وسیله اى که مى‌توانند طواف کنند.

ک) در مفروض سؤال، باید نایب بگیرد که در صحن مسجد الحرام طواف نماید و در صورتى که متمکّن مى‌باشد و بر او حرجى نیست، احتیاط واجب آن است که خودش هم از طبقه دوم طواف نماید.