احداث پل جدید جمرات1

نکاتی در باره توسعه و تجدیدبنای پل جمرات

با وجود تمامی ویژگی های یاد شده، در ماه های اخیر نظریات و دیدگاه های مختلفی در باره شکل و ساختار پل جدید جمرات و تعداد طبقات آن مطرح گردیده است; از جمله افرادی که در این باره اظهار نظر کرده و احداث چنین پلی را در حال حاضر ضروری نمی داند، دکتر عمر سراج ابو رزیزه، استاد معماری دانشگاه ملک عبد العزیز است. به عقیده وی، آنچه در این باره باید مورد توجه قرار گیرد، آن است که ازدحام و شلوغی مسجد الحرام در مقایسه با منا، تبعات و مشکلات بیشتری در بر خواهد داشت; زیرا منا یک منطقه باز است، اما مسجد الحرام محوطه ای بسته و محدود است که مساحت معین و ورودی های محدودی دارد.

شکی نیست که توسعه پل جمرات و افزایش ظرفیت آن، ضرورتی اجتناب ناپذیر است، اما این کار نیازمند بررسی های کامل و دقیقی است که در آن تمامی بخش های مناسک حج مورد توجه قرار گیرد، نه این که تنها معضلات یک بخش برطرف گردد و به دیگر بخش ها توجه نشود.

در سال های گذشته ورودی ها، خروجی ها و حوضچه های رمی واقع در پل جمرات توسعه یافت و این کار نقش قابل توجهی در کاهش ازدحام داشت. اما حادثه ای که در موسم حج سال گذشته (1426هـ .) در منا روی داد و موجب کشته و مجروح شدن عده ای از حجاج گردید، تأثر و تألم مسؤولان امر و شهروندان را در پی داشت و در پی آن حادثه دولت سعودی بر آن شد که با صرف هزینه های بسیار و احداث یک پل چهار طبقه، از تکرار این گونه حوادث پیش گیری کند. در اینجا نکاتی چند را در مورد توسعه و نوسازی پل و پیامدهای آن مورد بررسی قرار می دهیم:

* مناسک حج; مجموعه ای منسجم و یکپارچه

در توسعه پل جمرات نباید این نکته را از نظر دور داشت که مناسک و اعمال حج تمتع، یک مجموعه منسجم و به هم پیوسته هستند که به ترتیب و در پی هم انجام می شوند و چه بسا چاره اندیشی برای کاستن از ازدحام در یک منطقه، افزایش ازدحام و شلوغی در مناطق دیگر را موجب شود. اعمال حج تمتع در روز نهم ذی حجه با ورود به عرفات آغاز می گردد و با خروج از منا در روز دوازدهم یا سیزدهم پایان می یابد. در نگرشی فراگیرتر، امور مربوط به حج از لحظه دریافت روادید از سفارت سعودی در کشورهای مختلف آغاز می شود و با مراجعت حجاج به کشورهای خود پایان می پذیرد. به عبارت بهتر، پایان هر بخش از مناسک، به معنای آغاز بخش دیگر است و خروج از هر منطقه، ورود به منطقه دیگر را در پی دارد.

* گنجایش پل جمرات

برای آشکارتر شدن موضوع یادآور می شویم که در حال حاضر میانگین گنجایش پل جمرات، در هر ساعت یکصد هزار نفر است. بدین ترتیب تعداد افرادی که از طلوع فجر تا ظهر روز عید قربان عمل رمی جمرات را انجام می دهند، حدود ششصد هزار نفر خواهد بود. اگر با تحقق برنامه توسعه پل جمرات این رقم به دو و نیم برابر افزایش یابد، تعداد کسانی که در هر ساعت پس از انجام رمی، برای طواف عازم مکه می شوند نیز دو و نیم برابر خواهد شد که مستلزم افزایش تعداد اتوبوس ها و تعریض راه های ارتباطی حد فاصل منا تا مکه خواهد بود; و حتی اگر این امر نیز محقق شود، تعداد افرادی که در هر ساعت برای طواف وارد مسجدالحرام می شوند، با افزایشی چشمگیر مواجه خواهد شد و نکته مهمی که در نوسازی پل جمرات باید مورد توجه قرار گیرد، همین است.

* جابه جایی ازدحام

آنچه بیش از هر چیز موجب نگرانی است، انتقال ازدحام از جمرات به مسجدالحرام و صحن های پیرامونی آن است که در صورت توسعه پل جمرات، اجتناب ناپذیر خواهد بود. این ازدحام موجب خواهد شد که حجاج برای انجام اعمال پس از رمی، با مشکلات زیادی مواجه شوند که به مراتب از دشواری های کنونی بیشتر و خطرات آن نیز از احتمال سقوط از پل جمرات جدی تر خواهد بود.

ازدحام و شلوغی مسجد الحرام در مقایسه با منا، تبعات و مشکلات بیشتری در بر خواهد داشت; زیرا منا یک منطقه باز است، اما مسجد الحرام محوطه ای بسته و محدود است که مساحت معین و ورودی های محدودی دارد.

مقایسه ای ساده میان وسعت منطقه منا و مسجد الحرام نشان می دهد که مشکلات ناشی از ازدحام در مسجد الحرام بسیار بارزتر از منا و جمرات خواهد بود; زیرا منا منطقه ای وسیع و گسترده است، در حالی که مسجد الحرام یک ساختمان بسته و دارای ورودی ها و خروجی های مشخص می باشد که از همه طرف با ساختمان های بلند احاطه شده است. این مسأله سبب می شود که در شرایط اضطراری، خارج شدن حجاج مستقر در صحن ها و فضاهای بیرون مسجد نیز دشوار باشد، چه رسد به کسانی که در داخل مسجد مشغول طواف یا سعی و یا اقامه نماز هستند.

* رابطه میان «تعداد» و «تراکم»

در بررسی طرح توسعه پل جمرات نباید این نکته را از نظر دور بداریم که

افزایش جمعیت موجب می شود تراکم نیز به صورت تصاعدی افزایش یابد، بدین معنا که

به طور مثال، دوبرابر شدن جمعیت موجب می شود که تراکم به سه یا چهار برابر افزایش پیدا کند.

در ایام تشریق و روز عید قربان، موسم حج سال گذشته و در هنگام طواف و سعی، شاهد افزایش چشمگیر جمعیت بودیم و حضور چنین جمعیتی تاکنون سابقه نداشته است و این در حالی بود که پل جمرات به همان صورت سابق بود، چه رسد به آن که پل توسعه یابد و گنجایش آن دو و نیم برابر شود.

* مراحل مختلف رمی

با توجه به تصاویر ضبط شده توسط دوربین های مستقر در منطقه جمرات، شاهد بودیم که در موسم حج سال گذشته و در روز عید و روز اول از ایام تشریق و حتی ساعاتی از بعد از ظهر آن روز (یازدهم ذی حجه)، عمل رمی به آسانی انجام می شد و ازدحام جمعیت از حد معمول فراتر نمی رفت. اما در بعد از ظهر روز دوم از ایام تشریق (روز دوازدهم ذی حجه و روز حرکت تعجیل کنندگان به سوی مکه)، گروه بسیاری از حجاج که بخشی از آنان اثاثیه خود را نیز به همراه داشتند، به یکباره برای انجام رمی به پل جمرات هجوم آوردند تا پس از رمی، مستقیماً به مکه بروند. بنابر این، می توان گفت که سقوط عده ای از حجاج از روی پل در آن روز، ارتباطی با گنجایش پل جمرات ندارد. تصاویر تلویزیونی و اظهارات مسؤولان امر نیز به همین واقعیت اشاره دارد. حقیقت آن است که علت اصلی وقوع حادثه، هجوم حجاج و سقوط اثاثیه و سپس سقوط خود آنان از ورودی ها و خروجی های پل بود، اما در اطراف حوضچه های رمی، کسی دچار حادثه نشد. این امر بیانگر آن است که برای رفع مشکل، به جای افزایش ظرفیت پل، باید برنامه ریزی دقیق تری انجام شود تا از هجوم یکباره و شدید حجاج برای رمی جلوگیری به عمل آید. البته ممکن است ورودی ها و خروجی های پل نیاز به توسعه و افزایش داشته باشد، اما چنانکه پیش تر اشاره کردیم، نباید از یاد ببریم که اعمال و مناسک حج با هم ارتباط زمانی و مکانی دارند و لازم است تدابیری اتخاذ شود که با حل مشکل در یک منطقه، مشکل بزرگتری در منطقه دیگر پدید نیاید; از این رو به نظر می رسد که در صورت افزایش ورودی ها و خروجی های پل جمرات، افزایش گنجایش پل در حال حاضر چندان ضرورتی ندارد.

* ازدحام در مسجدالحرام و صحن های پیرامون آن

در ماه رمضان و موسم حج سال گذشته (1426هـ .)، ازدحام شدید و بی سابقه ای را در مسجدالحرام و صحن های پیرامون آن شاهد بودیم. ساختمان های بزرگ متصل به این صحن ها مانع از امتداد یافتن صفوف نماز جماعت می شد و همواره جمعیتی بیش از گنجایش مسجد در آن حضور داشتند. در روزهای دهه اول ذی حجه و روزهای پایانی ماه مبارک رمضان، به علت تکمیل ظرفیت مسجدالحرام، از ساعت یازده صبح درهای مسجد بسته می شد. چنین وضعیتی ایجاب می کند که به طور جدی و سریع در فکر اتخاذ تدابیر لازم و چاره جویی برای مواقع اضطراری باشیم; زیرا در چنین حالاتی مسجدالحرام به یک قلعه بزرگ دربسته شباهت پیدا می کند که در صورت وقوع حادثه ای ناگوار، تخلیه جمعیت حاضر در آن بسیار دشوار خواهد بود.

گفتنی است در موسم حج گذشته، علاوه بر زمان های اقامه نماز، به هنگام طواف و سعی نیز در مسجدالحرام و مسعی و رکن و مقام، ازدحام بی سابقه ای را شاهد بودیم که در سال های قبل، نظیر آن را هرگز ندیدیم. برای غلبه بر این مشکل، لازم است بررسی های دقیق و عمیقی صورت گیرد که مناسک حج را به عنوان یک مجموعه به هم پیوسته و منسجم در نظر آورد و ابعاد شرعی، اجتماعی، اقتصادی و فنی موضوع را مورد توجه قرار دهد. در این زمینه چند ضرورت مهم وجود دارد که عبارتند از:

لازم است تدابیری اتخاذ شود که با حل مشکل در یک منطقه، مشکل بزرگتری در منطقه دیگر پدید نیاید; از این رو به نظر می رسد که در صورت افزایش ورودی ها و خروجی های پل جمرات، افزایش گنجایش پل در حال حاضر چندان ضرورتی ندارد.

1. تجدیدنظر و آینده نگری در پروژه های احداث بنا و ساختمان در منطقه مرکزی حرم مقدس مکه و حتی برچیدن برخی از ساختمان های موجود (به ویژه آن هایی که در حاشیه صحن های مسجدالحرام قرار دارند)، تا آنچه در مورد پل جمرات پیش آمد، تکرار نشود. برچیده شدن تمامی ساختمان های متصل به صحن های اطراف حرم چندان بعید به نظر نمی رسد و امیدواریم در زمانی که فرصت کافی داریم، چنین امری محقق شود و این بهتر است از آن که وقوع حادثه ای ناگوار، ما را به انجام آن وادار کند.

2. تحقیق و بررسی دقیق در مورد پروژه هایی که در اطراف مسجدالحرام در دست مطالعه و اجرا است، با توجه به افزایش مستمر تعداد حجاج و عمره گزاران.

3. بررسی و توجه کامل به تمامی نقاط مسجدالحرام; اعم از مطاف و مقام ابراهیم(علیه السلام) و مسعی و صفا و مروه و درهای ورود و خروج و چگونگی جابه جایی و انتقال حجاج در مشاعر مقدسه، با درنظر گرفتن راهکارهایی برای پیشگیری از حوادث غیرمترقبه.

4. توجه به آرا و نظریات فقهای مذاهب و در نظر داشتن این نکته که حجاج حاضر در مکه، از جای جای جهان اسلام می آیند و هریک از آنان قوانین فقهی خاص خود را پیروی می کنند.

5 . توجه به مقوله برنامه ریزی و هماهنگی، که مکمل پروژه های عمرانی خواهد بود و موجب می شود با صرف هزینه و وقت کمتر، نتایج بهتری به دست آید.

گفتگو

در حجّ گذشته، نسبت به سال های پیش از آن، نکاتی برجسته تر می نمود، و آن این که در مراجعاتی که افراد و گروه ها به بعثه داشتند، بیشتر در باره مهدویت و آینده بشر می پرسیدند. پرسش هایی نیز در مورد تشیع و عقاید شیعه داشتند و مطالبی در باره فقدان رهبری در جهان اسلام می گفتند و اظهار می کردند که ایران باید برای هماهنگ کردن جهان اسلام دقیق و با تدبیر برنامه ریزی کند و... این ها نکات مثبتی بود که در دیدارها مطرح می شد. البته در مورد برخی رفتارها هم، که در جوامع شیعی، از بعضی سر می زند; مانند قمه زنی، اظهارات منتقدانه ای داشتند. در باره شبهات دینی و تفاوت های عقاید شیعی و سنّی و برخی اعتقادات پیروان اهل بیت(علیهم السلام)پرسش هایی مطرح می شد و این گوشزد و هشداری است به مراکز علمی و پژوهشی کشور، بهویژه اصحاب رسانه و صدا و سیما که باید در این رابطه گام های مؤثرتری بردارند و نه تنها زبان فارسی، که به زبان های مختلف این مسائل را به گوش دیگر مسلمانان برسانند. به نظر می رسد; چه در مجله «میقات الحج» و چه از طریق سایت و نیز از طرق دیگر، باید این اطلاع رسانی انجام گیرد.

در رابطه با جایگاه و مصادیق اهل بیت(علیهم السلام) نیز پرسش هایی می شد. جایگاه زنان، انرژی هسته ای، اقلیّت های مذهبی در ایران و... نیز از مسائلی بود که در باره آن ها هم می پرسیدند. در زمینه شبهات و نیز مسائل سیاسی و فرهنگی باید گام های بلندتری برداشته شود و در جهت اطلاع رسانی و روشنگری اذهان مسلمانان تلاش بیشتری صورت گیرد.

(44): بعثه مقام معظم رهبری، همایش های مختلفی در موسم حج برگزار می کند، برگزاری این همایش ها تا چه حد ضرورت دارد و تاکنون چه دست آوردهایی داشته است؟