کعبه و جامه آن از آغاز تاکنون1

هیچ مکانی در دنیا، مانند کعبه، این چنین مورد توجه، علاقه، احترام و تکریم قرار نگرفته است. مسلمانان در جای جای جهان، روزی پنج مرتبه رو به کعبه، این مکان مقدس نماز می گزارند، سر تعظیم خم کرده، پیشانی بر خاک می نهند و تمام آرزویشان این است که برای مراسم حج و عمره، به دیدار کعبه روند و خدا را عبادت کنند.

خداوند بلند مرتبه، در قرآن کریم می فرماید:

«ما کعبه را محل اجتماع و مکان امن قراردادیم. سپس از مقام ابراهیم برای خود جایگاه نماز قرار دهید. به ابراهیم و اسماعیل سپردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان، معتکفان، راکعان و ساجدان پاکیزه دارند.»(37)

پیرامون کعبه همیشه پر است از کسانی که در برابر خداوند سر فرود آورده اند; آنان که عاجزانه به نیایش مشغول اند، واعظان و همه آن ها که به خلوت این مکان مقدس پناه برده اند. آنان را می بینی در هر ساعتی از شب یا روز، در فصل های پیاپی، همیشه تاریخ، تا قیام قیامت.

به سبب مقام والای کعبه است که چنین در قلب انسان ها جای گرفته.

پیش از اسلام و پس از آن، همواره پادشاهان و شاهزادگان، به دنبال شهرت یافتن بر سر تهیه و مزیّن نمودن پرده خانه کعبه و پذیرایی از زائران رقابت می کردند. پرده خانه کعبه به صورت مکانیزه برای اولین بار در کارخانه ای در مکه تهیه شد. این پروژه با دستور ملک عبدالعزیز مبنی بر ساختن بنای کارخانه در نزدیکی مسجدالحرام آغاز شد.

کارخانه مراحل مختلف عمران و توسعه را پشت سر گذاشت تا تبدیل شود به اثری بدیع و برجسته در ارتقای فرهنگی و نمادی از خدمتگزاری در تجهیز مسجدالحرام و مسجدالنبی.

این امر موجب انتشار مجموعه ای شد که جزئیات کامل تاریخی و اهمیت کارخانه را از جهت اسلامی بررسی کند.

اهمیت تاریخی ـ مذهبی خانه کعبه:

خانه کعبه از دیرباز قبله مسلمانان از کشورها و نژادهای مختلف بوده است. آنان پنج بار در هر روز، به هنگام نماز، رو به سوی کعبه می ایستند و قلب و روحشان در آرزوی زیارت آن است. چه لذّتی می برند زائران، هنگامی که برای به جا آوردن حج، به سوی این مکان های مقدس می روند. خداوند متعال در قرآن می فرماید:

«نخستین خانه ای که برای مردم قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه است که پربرکت و مایه هدایت جهانیان است. در آن، آیات روشن و مقام ابراهیم است. هرکس وارد آن شود، در امان است.»

از زمانی که خداوند زمین و موجودات آن را آفرید، هیچ نقطه واحدی در جهان نبود که احترامی مانند کعبه داشته باشد.

زائران هنگام طواف خانه کعبه دعا می کنند و خداوند را حمد و سپاس می گویند. قلب های همه مسلمانان در سراسر جهان، هنگام نماز، متوجه کعبه می گردد. این یگانه خانه عبادت در این نقطه پاک، از چنان حرمت والایی در قلب های مردم برخوردار است که هیچ نقطه دیگری در دنیا همانند آن یافت نمی شود. حتی مشرکین در دوره جاهلیت برای تقرب و عبادت، بت های خود را در کعبه می گذاشتند. هرکس که با مقاصد شوم به مسجدالحرام نزدیک شود، به راستی شکست خورده و رسوا می شود.

در کتاب های تاریخی، داستان ها و احادیث متفاوتی، در مورد ساختمان کعبه نقل شده است. تعداد زیادی از این احادیث که از صحابه و تابعین نقل شده، در مورد ساختمان بیت عتیق است. گروهی معتقدند که پیش از خلقت آدم(علیه السلام) به وسیله فرشتگان ساخته شده، گروهی دیگر عقیده دارند که حضرت آدم(علیه السلام) آن را ساخت، بعضی شیث پسر آدم را سازنده کعبه می دانند و عده ای می گویند که دو هزار سال پیش از خلقت زمین خداوند کعبه را بنا نهاد و سپس زمین زیر آن مستقر گردید.

درباره صحت و سقم این اخبار، در هیچ یک از منابع اسلامی مطلبی بیان نشده است. مهم این است که کعبه از زمانی که خداوند آسمان ها و زمین را خلق کرد، برپا بوده است. در کتاب های بخاری و مسلم (دو منبع از احادیث اهل سنت) از عبدالله بن عباس نقل شده که پیامبر(صلی الله علیه وآله) در روز فتح مکه فرمودند:

«از روزی که خداوند آسمان ها و زمین را خلق کرد، این مکان واجب الاحترام بود و تا روز قیامت با عنایت خدا همان گونه باقی خواهد ماند.»

اما به فرموده قرآن، حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل(علیهما السلام) بنای کعبه را پی ریزی کردند. این مطلب پیشینه ساختمان کعبه را ثابت می کند. حضرت اسماعیل(علیه السلام) در طول زندگی خود، با دقت و توجه تمام، از خانه کعبه محافظت نمود. پس از وی نگهداری کعبه به برادرش نبت و سپس به برادر دیگر او رسید و این افتخار بعدها نصیب پسر وی; از قبیله جرهم شد.

رسیدگی به امور کعبه در این قبیله، همچنان ادامه یافت و پس از ترک خوردن دیوارهای کعبه، مرمت آن را به عهده گرفتند و نیز ارتفاع آن را افزایش دادند.

یکی از پادشاهان یمن که قصد تخریب خانه کعبه را داشت، به دست قریش شکست خورد. سپس یکی دیگر از پادشاهان یمن اقدام به تخریب آن کرد که قریش با آنان روبه رو شد و مهاجمان را شکست داد. برای سومین بار الحمیاری، پادشاه دیگر یمن سعی کرد کعبه را خراب کند و گنج های آن را برباید، اما تندباد شدیدی وی را متوقف کرد. او بعدها دچار بیماری صعب العلاجی شد و اطرافیان به او توصیه کردند که تسلیم شود و کعبه را محترم بشمرد و آن را طواف کند. موی سر خود را در آن جا بتراشد و همه آثار فروتنی را نسبت به مسجدالحرام نشان دهد. پادشاه این توصیه را پذیرفت و شش روز در مکه ماند و با شکوه ترین پارچه را برای ساختن پرده خانه کعبه تقدیم کرد. برای همین، اعتقاد بر این است که الحمیاری نخستین کسی بود که خانه کعبه را با پارچه ملبّس کرد.

سال ها گذشت و قبایل در مکه به تجارت مشغول بودند و خرافات به طور گسترده ادامه می یافت. تلاش مؤمنان برای هدایت مردم به راه راست و ایمان حقیقی بی نتیجه بود. قبیله قریش به خارج مکه مهاجرت کرد و کنترل خود بر کعبه را از دست داد. تا این که فردی از قبیله قریش حکومت و اداره کعبه را به دست گرفت و توجه فراوانی به آن مبذول داشت. او شؤون و تکالیف دینی جدیدی وضع کرد. او دارالندوه (تالار مناظره) را ساخت. پس از وی، اداره کعبه به پسرش عبدالدار واگذار شد و بعد از او، فرزندان عبد مناف در اداره کعبه شریک شدند. حفاظت از کعبه، پرچم و دارالندوه به پسران عبدالدار و میزبانی، تهیه آذوقه و رهبری، به پسران عبدمناف رسید. چند سال قبل از بعثت حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) قریش خانه کعبه را که بهوسیله آتش گسترده ای آسیب دیده بود، بازسازی کرد. قریش بر شرک خود و عرب بر جاهلیت خود باقی بود تا خداوند اراده کرد که نور اسلام بر انسانیت بتابد. از کعبه ندای یکتاپرستی برخیزد، بت پرستی از میان برود و کعبه قبله شود; مکانی که مردم از شرق و غرب هنگام نماز رو به سوی آن کنند.

کعبه در دوران حکومت های مختلف، چندین بار بازسازی شد. در سال 1040هـ . ق.

کعبه بعد از سیلابی شدید تخریب و سپس بازسازی شد. محوطه مسجدالحرام در گذر زمان توسعه یافت. بسیاری از روش های مدرن معماری در طرح توسعه به کار رفت. محل سعی میان صفا و مروه در 1375هـ . ق. مسطح و هموار شد. در توسعه یافتگی شهری، توجه زیادی به حفاظت از مسجدالحرام در برابر سیلاب هایی که از کوه های اطراف مکه سرازیر می شد و در گذشته به محوطه مسجد می ریخت مبذول گشت. معایب سقف کعبه مرمت و دیوارهای آن مستحکم شد. نگهداری از مسجدالحرام همچنان ادامه یافت، سرویس های نظافتی در خدمت پاکیزگی مسجداند و رواق ها کم نظیر و بی مانندند. در حال حاضر مسجدالحرام می تواند در یک زمان به راحتی پذیرای 750 هزار (هفتصد و پنجاه هزار) نمازگزار باشد. کمیته های فنی پیوسته در حال بررسی ساختمان هستند تا هر نوع نقص یا آسیب را کشف کرده و در مورد راه هایی که راحتی زائران را فراهم کند گزارش هایی ارائه کنند.

پرده کعبه در گذر زمان

پرده کعبه، نشانه احترام، ارزش و اعتبار این خانه مقدس است. تاریخ پرده، بخشی از تاریخ کعبه به حساب می آید.

در تاریخ آمده است که حضرت اسماعیل(علیه السلام) کعبه را جامه می پوشید. همچنین نوشته اند که عدنان بن عاد، جد بزرگ پیغمبر(صلی الله علیه وآله) نخستین کسی بود که کعبه را با پارچه پوشانید. پس از او افراد زیادی در پیش از اسلام، کعبه را پوشش دادند. آنان این امر را وظیفه ای دینی می دانستند. هرکس که تمایل داشت خانه کعبه را ملبّس کند، مجاز بود و می توانست به آزادی و در هر زمانی که می خواست این کار را انجام دهد.

جنس پرده از حصیر، پارچه یمنیِ راه راه، ابریشم، پارچه پنبه ایِ عراقی، شال های یمنی یا نوعی پارچه مصری بود. همه این منسوجات در دوره قبل از اسلام شناخته شده بودند. وقتی پرده ها روی هم قرار می گرفت و سنگین می شد، آنها را پاره می کردند و به مردم می دادند و یا دفن می کردند.

پرده کعبه در زمان پیامبر

پیش از فتح مکه، پیامبر(صلی الله علیه وآله) در پوشش کعبه شرکت نمی کرد; زیرا مشرکین به ایشان چنین اجازه ای را نمی دادند. اما پس از فتح مکه پیامبر(صلی الله علیه وآله) پرده سابق را حفظ کردند تا این که پرده به وسیله زنی که قصد داشت با بخور مشتعل آن را خوشبو کند آتش گرفت. در این زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله) کعبه را با پارچه یمنی پوشاندند.

پرده کعبه در زمان معاصر

در 1346 هجری قمری، دستور ساخت کارخانه ای برای بافت پرده کعبه صادر شد. همه چیز در این رابطه مهیا گردید. کارخانه در اواسط همان سال افتتاح و نخستین پرده کعبه در مکه تولید شد. برای تکمیل کار و تهیه آن، در بهترین طرح ممکن، که در شأن قداست کعبه باشد، کارخانه در 1362هـ . ق. بازسازی شد. در 1397هـ . ق. ساختمان جدید در امّ الجود در مکه افتتاح شد. این کارخانه مجهز به ماشین های مدرن برای تولید پارچه بود. در حالی که بخش دستی به خاطر ارزش بالای هنری به کار خود ادامه می داد. یک بخش اتوماتیک هم شروع به کار کرد. با این که هم اکنون کارخانه به پیشرفته ترین دستگاه ها مجهز است، هنوز هم سنت هنر دستی را حفظ می کند. بنابراین، پرده در زیباترین طرح تولید می شود.