احکام فقهیِ سفرِ زیارتی عتبات1

محمدحسین فلاح زاده

مقدمه

از آنجا که « فقه » برنامه عملی تمام زندگی است و برای همه مراحل آن ؛ در حضر و سفر ، تنهایی یا گروهی ، برای اعمال فردی یا اجتماعی ، قانون عملی دارد ، لذا بر آن شدیم تا در این نوشته مختصر برخی از احکام مربوط به سفر زیارتی عتبات را مرور کنیم ، باشد که با مراعات آن ها ، زائران عزیز بتوانند وظیفه دینی خود را بهتر بشناسند و به آن ها عمل کنند و بهره معنوی بیشتری ببرند .

احکام و آداب سفر

در این قسمت گوشه ای از احکام و آداب سفر را با استفاده از منابع فقهی در سه بخش : « پیش از سفر » ، « در سفر » و « نماز مسافر » می آوریم :

پیش از سفر

این کارها پیش از سفر و هنگام آغاز آن مستحب است :

1 . طلب خیر از خداوند ؛ بدین معنی که از خداوند ، خیر و خوبی در این سفر را درخواست کند .

2 . اطلاع دادن به دوستان و بستگان و حلالیّت طلبیدن از آنان .

3 . وصیت کردن ، به خصوص نسبت به امور واجب .

4 . انتخاب همسفران مناسب و هم شأن خود از نظر اخلاقی و اقتصادی .

5 . انتخاب زمان مناسب برای سفر ، که در ایام هفته ،

روزهای شنبه و پس از آن ، روزهای سه شنبه و پنجشنبه مستحب است و روز جمعه ، قبل از نماز جمعه به سفر رفتن مکروه است . اگر در سایر ایام هفته لازم شد به سفر برود ، صدقه بدهد و برود .

6 . خواندن دعای سفر و آیات و سوره های قرآنی و دعاهای دیگری که وارد شده است و از جمله آنهاست ، سوره قدر ( انا انزلناه فی لیلة القدر . . . ) ، آیة الکرسی از ( لا اله الاّ هو الحیّ القیوّم تا . . . هم فیها خالدون ) و سوره های حمد ( الحمد لله ربّ العالمین . . . ) ، ناس ( قل أعوذ بربّ الناس . . . ) و فلق ( قل أعوذ بربّ الفلق . . . ) .

7 . صدقه دادن در آغاز سفر ، و بهتر است هنگام سوار شدن به وسیله نقلیه صدقه بدهد .

8 . غسل کردن پیش از بیرون رفتن برای زیارت . ( 1 )

در سفر

هر چند احکام و آداب سفر بسیار است و به تناسب افراد و مکان ها نیز احکام و آداب خاصی دارد و بسیاری از آن ها در بخش آداب زیارت و در بخش های دیگر این نوشته خواهد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . العروة الوثقی ، ج2 ، کتاب الحج ، فی آداب السفر ، ص411 و سراج الشیعه فی آداب الشریعه ، ص255

آمد ولی گوشه ای از آن ها بدین شرح است :

1 . مستحب است زاد و توشه لازم و کافی به همراه داشته باشد .

2 . با همسفران خود با اخلاق نیکو رفتار کند .

3 . به افراد ضعیف و مریض در طول سفر کمک کند .

4 . به خدمت کاران حرم های مطهر کمک و انفاق کند .

5 . به فقرا و مساکین محل صدقه بدهد . ( 1 )

نماز مسافر

1 . اگر برنامه سفر زائران عزیز به گونه ای باشد که کمتر از ده روز در یک محل می مانند ، نمازهای چهار رکعتی را باید دو رکعتی ( شکسته ) بجا آورند ، حتی افرادی که پیش از این به جهت آنکه شغلشان یا مقدمه شغلشان مسافرت بوده است ، مانند خلبانان و ملوانان و برخی از رانندگان . و کسانی که برای انجام کار زیاد به سفر می روند ولی این سفر آنان زیارتی است و شغلی نیست باید نمازهای چهار رکعتی را شکسته بخوانند . آری اگر افرادی بدانند که می توانند حداقل ده روز در یک محل ؛ مثلاً در کربلا یا نجف بمانند و با قصد ماندن حداقل ده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان .

روز به آنجا بروند ، نمازشان تمام است . ( 1 )

2 ـ مسافری که قصد کرده ده روز بماند ، اگر بیشتر از ده روز ، مثلا 13 یا 15 روز بماند ، تا وقتی که مسافرت نکرده و از آنجا نرفته ، باید نمازش را تمام بخواند و لازم نیست دوباره قصد ماندن ده روز کند . ( 2 )

3 ـ مسافری که بنا دارد ده روز در جایی بماند ، اگر از قصد خود برگردد تکلیف او بدین شرح است :

الف : پیش از خواندن نماز چهار رکعتی از قصد خود برگردد و تصمیم بگیرد کمتر از ده روز بماند ، باید نماز را شکسته بخواند .

ب : پس از خواندن یک نماز چهار رکعتی از قصد خود برگردد ؛ تا وقتی که در آنجاست باید نماز را تمام بخواند . ( 3 )

4 ـ مسافری که قصد کرده ده روز در جایی بماند ، اگر در بین نماز چهار رکعتی از قصد خود برگردد ، چنانچه مشغول رکعت سوم نشده ، باید نماز را دو رکعتی تمام نماید و بقیه نمازهای خود را شکسته بخواند و اگر مشغول رکعت سوّم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . توضیح المسائل ، نماز مسافر و تحریر الوسیله ، ج1 ، ص258 ، القول فی قواطع السفر ، الثانی .

2 . توضیح المسائل ، م1347

3 . همان ، م1342

شده ، نمازش باطل است و تا وقتی که در آنجاست باید نماز را شکسته بخواند ، اگر چه داخل در رکوع رکعت سوم شده باشد . ( 1 )

5 ـ مسافری که بنا دارد ده روز در جایی بماند اگر :

الف : تصمیم نداشته باشد به اطراف آنجا برود ، یعنی تمام ده روز را در یک جا می ماند ، نمازش تمام است .

ب : تصمیم دارد به اطراف ( کمتر از 5/22 کیلومتر ) برود و برگردد ولی کمتر از چند ساعت در آنجا می ماند ، یعنی در تمام ده روز چند ساعتی بیرون آن محل خواهد بود ، در این صورت نیز نمازش تمام است .

ج : تصمیم دارد پس از ده روز به اطراف ( کمتر از 5/22 کیلومتر ) برود و برگردد ، در این صورت نیز نمازش تمام است .

د : تصمیم دارد در بین ده روز به اطراف برود و می داند ، بیش از چند ساعت طول می کشد ، در این صورت قصد ده روز صحیح نیست و نمازش شکسته است .

هـ : تصمیم بیرون رفتن نداشته و پس از خواندن حداقل یک نماز چهار رکعتی ، بیرون رفت ( کمتر از 5/22 کیلومتر ) در این صورت نماز تمام است و ضرری به قصد ندارد ، هر چند بیش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، م1346

از چند ساعت طول بکشد . ( 1 )

6 . مسافری که می خواهد ده روز در محلی بماند ، در صورتی باید نماز را تمام بخواند که بخواهد تمام ده روز را در یک جا بماند ، پس اگر بخواهد مثلاً ده روز در نجف و کوفه بماند ، باید نماز را شکسته بخواند . ( 2 )

7 . مسافر می تواند در مسجدالحرام و مسجد النبی ( صلّی الله علیه وآله ) و مسجد کوفه و حرم امام حسین ( علیه السلام ) نماز را تمام یا شکسته بخواند ولی تمام خواندن با فضیلت تر است . ( 3 )

8 . تمام روضه شریفه ( زیر گنبد ) حرم مطهّر امام حسین ( علیه السلام ) و رواقها و مسجد متصل به آن ، همین حکم را دارد و مسافر می تواند در آنجا نیز نماز را تمام بخواند ، ولی در غیر از روضه شریفه ؛ یعنی در رواق ها و مسجد متصل به آن احتیاط مستحب است که مسافر نماز را شکسته بخواند ولی در صحن و شهر کربلاء باید نماز را شکسته بخواند . ( 4 )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . العروة الوثقی ، ج1 ، فی قواطع السفر ، م8

2 . توضیح المسائل ، م 1337 و تحریر الوسیله ، ج1 ، ص259 ، القول فی قواطع السفر ، م 6

3 . توضیح المسائل ، م 1356 و تحریر الوسیله ، ج1 ، ص264 ، القول فی احکام المسافر ، م 8

4 . همان .

9 . مسافر می تواند در این اماکن ، بدون نیّتِ تمام یا شکسته ، نماز را شروع کند و در وسط آن یکی را اختیار کند و بر همان اساس نماز را به پایان ببرد و حتی در اثنای نماز می تواند نیّت را برگرداند ؛ مثلاً به نیت شکسته خواندن نماز را شروع کرده ولی در اثنای نماز قصد کند که نماز را چهار رکعتی تمام کند و همچنین به عکس ، تا وقتی که محل عدول نگذشته باشد . پس اگر به نیت چهار رکعتی نماز را شروع کرده و در رکعت اوّل یا دوم تصمیم گرفت که نماز را شکسته بخواند ، اشکال ندارد . ( 1 )

10 . حکم تخییر بین تمام و شکسته مخصوص نماز است ، بنابراین شخص مسافر حتی اگر تمام روز را در حرم امام حسین ( علیه السلام ) یا مسجد کوفه بماند نمی تواند روزه بگیرد . مگر روزه مستحب با نذر که حکم آن خواهد آمد . ( 2 )