امام حسین علیه السلام وحج تمتّع 1

امام حسین علیه السلام وحج تمتّع

این مطلب که امام حسین(علیه السلام) حج تمتّع خود را نیمه تمام گذاشته، به عمره تبدیل کرد و مکه را به هدف عراق ترک نمود، برای برخی از تاریخ نویسان، گویندگان و نیز مدّاحان، امری است مسلّم و به عنوان نظریه ای مشهور جا افتاده است.

در مقابل این، نظریه دیگری است که باور دارد اینگونه نبوده است که آن حضرت مُحرم به احرام حج تمتع شده و آن را از باب حکم مصدود، به عمره مفرده بدل ساخته است، بلکه امام(علیه السلام) با عمره مفرده وارد مکه شد و با طواف وداع یا با عمره ماه ذی حجه از مکه خارج گردید.

اگر برخی از مورخان و گویندگان در نقل های تاریخی خود، دقت بیشتری می کردند و آن را با روایات صحیح تطبیق می دادند، قول مشهور را برمی گزیدند نتیجه این دو نظریه این است که عمل امام(علیه السلام)به عنوان یک سنت عملی، قاعده فقهی است.

اگر نظریه نخست را بپذیریم، باید فقها در فتوای خود به آن استناد کرده باشند، که در ظاهر این گونه نیست.

در این پژوهش با استناد به روایات صحیح و دقت در نقل های تاریخی و به پشتوانه استنباط فقیهان، نظریه صحیح غیرمشهور را برگزیده ایم:

قول مشهور

1 . مرحوم شیخ مفید (متوفای 413 هجری قمری) در کتاب شریف الارشاد می نویسد:

امام حسین(علیه السلام) به خاطر ترسی که از دشمن داشت، نتوانست حج را به جا آورد و نیت خود را به عمره مفرده تبدیل کرد و پس از اتمام اعمال عمره، مکه را به سوی عراق ترک نمود.

و لمّا أراد الحسین(علیه السلام) التوجه إلی العراق، طاف بالبیت و سعی بین الصفا و المروة و أحلّ من إحرامه و جعلها عمرة لأنّه لم یتمکّن من تمام الحجّ مخافة أن یقبض علیه بمکة، فینفذ إلی یزید بن معاویة، فخرج(علیه السلام) مبادراً بأهله و ولده و من انضمّ إلیه من شیعته (1)

وقتی امام حسین(علیه السلام) تصمیم گرفت به عراق برود، خانه خدا را طواف کرد و میان صفا و مروه سعی نمود و از احرام خود خارج شد و آن را عمره قرار داد (تبدیل نیت به عمره مفرده) زیرا به خاطر دستگیر شدن در بین مناسک نمی توانست اعمال حج را به پایان برساند. چون می خواستند او را دستگیر کنند و نزد یزید بن معاویه ببرند. از این روی امام(علیه السلام) با خانواده خود و شیعیان همراهش از مکه خارج شدند.

2 ـ محمدبن احمد بن علی الفتال النیشابوری (متوفای 508 قمری) که رییس نیشابور او را به شهادت رساند (معجم رجال الحدیث) در روضة الواعظین (ص 177) گفتاری مثل گفتار شیخ مفید، در کتاب خود نقل کرده اند.

3 ـ شیخ طبرسی (متوفّای 548 قمری) علت تبدیل احرام امام(علیه السلام) به عمره مفرده را این گونه بیان می کند که: لأنّه لم یتمکّن من تمام الحجّ مخافة أن یقبض علیه بمکّة فینفذ إلی یزید بن معاویة ; زیرا به خاطر دستگیر شدن در هنگام انجام مناسک، نمی توانست اعمال حج را به پایان برساند، چون می خواستند او را دستگیر کنند و نزد یزیدبن معاویه ببرند.(2)

نکته: از کلمه من تمام الحجّ در نقل شیخ مفید و شیخ طبرسی فهمیده می شود که امام(علیه السلام)مُحرم به احرام حج نشده بوده، بلکه نیت عمره تمتع را به عمره مفرده تبدیل کردند.

4 ـ علاّمه سید مرتضی عسکری در کتاب معالم المدرستین ، به نقل تاریخ ابن کثیر (متوفای 744 قمری) از امام حسین(علیه السلام) نقل می کند که: ثمّ طاف الحسین بالبیت و بین الصفا و المروة و قص من شعره و أحلّ من إحرامه و جعلها عمرة .(3)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . الارشاد، ج2، ص66

2  . اعلام الوری بأعلام الهدی، ج1، ص445

3  . معالم المدرستین، ج3، ص57 ; تاریخ ابن کثیر، ج8 ، ص166             

نکته: از کلمه و جعلها عمرة در نقل ابن کثیر فهمیده می شود که امام(علیه السلام) نیت احرام حج را به عمره مفرده تبدیل نمودند که خلاف قاعده است.

5 ـ علاّمه مجلسی (متوفای 1111 قمری) در کتاب بحار الأنوار (ج44، ص363) قول شیخ مفید را پذیرفته و به نقل از منتخب آورده است:

أنّ یزید أنفذ عمرو بن سعید بن العاص فی عسکر عظیم و ولاّه أمر الموسم و أمره علی الحاج کلّهم و کان قد أوصاه بقبض الحسین(علیه السلام) سرّاً و إن لم یتمکّن منه بقتله غیلة، ثمّ إنّه دس مع الحاجّ فی تلک السنة ثلاثین رجلاً من شیاطین بنی أمیّة و أمرهم بقتل الحسین(علیه السلام) علی أیّ حال اتفق، فلمّا علم الحسین(علیه السلام) بذلک، حلّ من إحرام الحجّ و جعلها عمرة مفردة .(1)

مضمون نقل این است که یزید عمرو بن سعید بن عاص را با لشکری عظیم امیر حج کرد و از او خواست که امام حسین(علیه السلام) را دستگیر نماید و اگر نتوانست به قتلش رساند و سی نفر از شیاطین بنی امیه را در میان حاجیان قرار داد و آنان را مأمور کرد که به شکل ممکن، امام حسین(علیه السلام) را به قتل برسانند. وقتی امام حسین(علیه السلام) از این توطئه آنان آگاه شد، از احرام حج خارج گردید و آن را عمره مفرده قرار داد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . بحار الانوار، ج45، ص98 ; المنتخب، ص304

نکته: از کلمه حلّ من إحرام الحجّ و جعلها عمرة مفردة در نقل علاّمه مجلسی فهمیده می شود که امام(علیه السلام) نیت احرام حج را به عمره مفرده تبدیل کرد و از احرام خارج شد، که خلاف قاعده است.

6 ـ شیخ عبدالله البحرانی (متوفای 1130 قمری) هم گفتاری مثل گفتار شیخ مفید در کتاب ارشاد، در کتاب خود (کتاب العوالم، الإمام الحسین(علیه السلام) ، ص213) نقل کرده اند.

7 ـ قندوزی (متوفای 1249 هجری قمری) در کتاب ینابیع الموده می نویسد:

بعد أن طاف و سعی و أحلّ من إحرامه، و جعل حجّه عمرة مفردة، لأنّه لم یتمکّن من إتمام الحجّ مخافة أن یبطش به و یقع الفساد فی الموسم و فی مکّة، لأنّ یزید أرسل مع الحجّاج ثلاثین رجلاً من شیاطین بنی أمیّة و أمرهم بقتل الحسین علی کلّ حال .(1)

بعد از این که امام(علیه السلام) طواف و سعی انجام داد. از احرام خارج شد و نیت خود را به عمره مفرده تبدیل کرد; زیرا می ترسید که در اثنای مناسک و در مکه فسادی ایجاد شود و نتواند حج خود را به پایان برساند; چون یزید سی تن از شیاطین بنی امیه را در میان حاجیان قرار داده بود و آنان مأمور بودند که به هر شکل ممکن، امام حسین(علیه السلام) را به قتل برسانند.

نکته: از کلمه و جعل حجّه عمرة مفردة در نقل قندوزی فهمیده می شود که امام(علیه السلام) نیت احرام حج را به عمره تبدیل نمود و از احرام خارج شد و از عبارت لأنّه لم یتمکّن من إتمام الحجّ برداشت می شود که امام(علیه السلام) محرم به احرام حج شده بود و خوف آن داشت که نتواند آن را به پایان رساند، از این روی، با تبدیل نیت، از احرام خارج شد که خلاف قاعده است.

اما در نقل شیخ مفید عبارت من تمام الحجّ بود که فهمیده می شود امام(علیه السلام) محرم به احرام حج نشدند بلکه نیت عمره تمتع را به عمره تبدیل نمودند.

قول غیر مشهور

آنان که قول مشهور را بر نمی تابند، می گویند: این گونه نبوده است که امام حسین(علیه السلام)محرم به احرام عمره تمتع شده و عمره تمتع را به عمره مفرده تبدیل کرده باشند یا چنین نبوده است که محرم به احرام حج تمتّع گردیده و آن را از باب حکم مصدود، به مفرده مبدّل ساخته باشند بلکه آن حضرت با عمره مفرده وارد مکه شدند و با طواف وداع یا عمره مفرده ماه ذی حجه بدون تبدیل نیت، از مکه خارج گردیدند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . ینابیع المودة لذی القربی، ج3، ص59

چنانکه امام صادق(علیه السلام) با استناد به فعل امام حسین(علیه السلام) می فرماید: وَ لاَ بَأْسَ بِالْعُمْرَةِ فِی ذِی الْحِجَّةِ لِمَنْ لاَ یُرِیدُ الْحَجَّ ; کسی که نمی خواهد حج به جا آورد، جایز است که در ماه ذی حجه عمره مفرده انجام دهد.

مستند این قول دو روایت صحیح از یک سو و تحلیل عقلی از وقایع تاریخی قبل از حرکت امام(علیه السلام) از مکه به عراق از سوی دیگر می باشد.

روایت نخست، صحیحه ابراهیم بن عمر الیمانی از ابی عبدالله(علیه السلام) است.

* أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُل خَرَجَ فِی أَشْهُرِ الْحَجِّ مُعْتَمِراً، ثُمَّ رَجَعَ إِلَی بِلاَدِهِ قَالَ: لاَ بَأْسَ وَ إِنْ حَجَّ فِی عَامِهِ ذَلِکَ وَ أَفْرَدَ الْحَجَّ فَلَیْسَ عَلَیْهِ دَمٌ فَإِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیّ(علیهما السلام) خَرَجَ قَبْلَ التَّرْوِیَةِ بِیَوْم إِلَی الْعِرَاقِ وَ قَدْ کَانَ دَخَلَ مُعْتَمِر .(1)

از امام صادق(علیه السلام) درباره مردی سؤال شد که در ماه های حج، عمره مفرده به جا آورده، آنگاه به شهر خود بازگشته است. آن حضرت می فرماید: جایز است و اگر در همان سال حج به جا آورد و حج اِفراد انجام دهد، بر او قربانی نیست و در ادامه فرموده است: حسین بن علی(علیهما السلام) روز ترویه به جانب عراق رفت، در حالی که به عمره مفرده محرم شده بود.

روایت دوم، صحیحه یا مصحّحه معاویة بن عمار است.

* قالَ قُلْتُ لاَِبِی عَبْدِ اللَّهِ(علیه السلام) مِنْ أَیْنَ افْتَرَقَ الْمُتَمَتِّعُ وَ الْمُعْتَمِرُ؟ فَقَالَ: إِنَّ الْمُتَمَتِّعَ مُرْتَبِطٌ بِالْحَجِّ وَ الْمُعْتَمِرَ إِذَا فَرَغَ مِنْهَا ذَهَبَ حَیْثُ شَاءَ وَ قَدِ اعْتَمَرَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیّ(علیهما السلام) فِی ذِی الْحِجَّةِ ثُمَّ رَاحَ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ إِلَی الْعِرَاقِ وَ النَّاسُ یَرُوحُونَ إِلَی مِنًی وَ لاَ بَأْسَ بِالْعُمْرَةِ فِی ذِی الْحِجَّةِ لِمَنْ لاَ یُرِیدُ الْحَجَّ .(2)

معاویة بن عمّار می گوید: به امام صادق(علیه السلام) عرض کردم فرق عمره تمتع و مفرده چیست؟ فرمود: عمره تمتع با حج مرتبط است و کسی که عمره مفرده را انجام می دهد، هنگامی که آن را به پایان رساند، می تواند به هرجا که بخواهد برود و امام حسین(علیه السلام) در ذی حجه عمره مفرده به جا آورد سپس در روز ترویه به عراق رفت در حالی که مردم به سوی منا می رفتند و کسی که نمی خواهد حج به جا آورد، جایز است که در ماه ذی حجه عمره مفرده انجام دهد.

نکته: این دو روایت که از نظر سند صحیح اند، به طور صریح دلالت می کنند که امام حسین(علیه السلام) در ماه ذی حجه به عمره مفرده محرم شده و آن را به پایان رسانده اند و هیچ دلالتی بر تبدیل نیت، از آن ها فهمیده نمی شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1  . کافی، ج4، ص535

2  . محمد بن الحسین باسناده عن محمد بن یعقوب مثله و کذلک الکافی، وسائل الشیعه (آل البیت) الحرّ العاملی، ص310، باب: ابواب عمره حدیث 2 و 3)           

امام(علیه السلام) پیش از حرکت از مدینه به سوی مکه، در عالم خواب از پیامبر اسلام شنیده بود که فرمود: حبیبی یا حسین، کأنّی أراک عن قریب مرمّلاً بدمائک مذبوحاً بأرض کرب و بلاء  ;(1) عزیز من! ای حسین! گویا می بینم که به همین زودی در سرزمینی به نام کربلا کشته و سرت از تن جدا می شود و در خون خود می غلتی.

مرگ بر انسان ها لازم گردیده و همانند گردن بند در گردن دختران است و من به دیدار نیاکانم آنچنان اشتیاق دارم که یعقوب به دیدار یوسف

نقل شده که امام حسین(علیه السلام) بیست و پنج بار به زیارت خانه خدا رفت که آخرین بار در سال 60 هجری بود.

و در سال 57 هجری بود که آن حضرت در کنار جبل الرحمه دعای عرفه را خواندند.

امام حسین(علیه السلام) شب 27 رجب سال 60 هجری قمری، از میقات مسجد شجره به صورت عمره مفرده عازم مکه شدند و سوم شعبان به مکه رسیدند. بعد از اعمال عمره مفرده، مکه را پایگاه خود قرار داد و ماه های: شعبان، رمضان، شوال، ذی قعده و هفت روز از ذی حجه را در مکه گذراند و مردم نیز گروه گروه با ایشان دیدار می کردند. حتّی عبدالله بن زبیر در جماعت امام شرکت می کرد.(2)

کوفیان پس از شنیدن ماجرای مخالفت امام(علیه السلام) با یزید، او را به عراق دعوت کردند. ازاین رو، امام(علیه السلام) مسلم بن عقیل را در 15 رمضان سال 60 به کوفه فرستاد تا اگر مردم خواهان او هستند، عازم عراق شود. پس خطاب به او فرمود:

و إن رأیت الناس مجتمعین علی بیعتی فعجّل لی بالخبر حتّی أعمل علی حسب  ذلک .

اگر دیدی که مردم در بیعت با من یکپارچه اند و براین امر تمایل دارند، بی درنگ خبر آن را به من برسان تا بر اساس آن اقدام کنم.