حقیقت دفاع امیرالمومنین علیه السلام از عثمان
و من کلام له ع قاله لعبد الله بن العباس و قد جاءه برسالة من عثمان و هو محصور یسأله فیها الخروج إلى ماله بینبع، لیقل هتف الناس باسمه للخلافة، بعد أن کان سأله مثل ذلک من قبل، فقال علیه السلام:
این بخشی از سخنان آن حضرت است که به عبداللَّه بن عبّاس فرمود. زمانی که [عبداللَّه بن عبّاس] از طرف عثمانِ گرفتار در محاصره(1)، نامهاى براى آن بزرگوار آورد که در آن نامه از حضرت علی علیه‌السلام خواسته بود به مِلک خود در یَنبُع(2) تشریف ببرد تا هیاهوى مردم براى خلافت آن حضرت فروکش کند.(3) هر چند مانند این حرف را پیش از این هم زده بود.(4)
امیرالمومنین در پاسخ عثمان به ابن عباس فرمود:
یَا ابْنَ عَبَّاسٍ مَا یُرِیدُ عُثْمَانُ إِلَّا أَنْ یَجْعَلَنِی جَمَلًا نَاضِحاً بِالْغَرْبِ أَقْبِلْ وَ أَدْبِرْ بَعَثَ إِلَیَّ أَنْ أَخْرُجَ ثُمَّ بَعَثَ إِلَیَّ أَنْ أَقْدُمَ ثُمَّ هُوَ الْآنَ یَبْعَثُ إِلَیَّ أَنْ أَخْرُج
ابن عبّاس! خواستهاى جز این ندارد که مرا به مانند شتر آبکش با دلو قرار دهد، بیایم و بروم، پیش از این به سوی من فرستاده فرستاد که از مدینه بیرون روم، دوباره فرستاد که براى یارى او از ینبع به مدینه باز گردم، الان هم فرستاده که خارج شوم!
سپس حضرت به نقش خود در مدت حضورش در مدینه اشاره کرده و می فرماید:
وَ اللَّهِ لَقَدْ دَفَعْتُ عَنْهُ حَتَّى خَشِیتُ أَنْ أَکُونَ آثِماً ؛ به خدا قسم به اندازهاى از او دفاع کردم که ترسیدم آلوده به گناه شده باشم.
با شنیدن این سخن، بلافاصله این سوال به ذهن می آید که «چرا امیرالمومنین علیه السلام از عثمان دفاع کرد؟»
در پاسخ به این سوال توجه به مقدماتی ضرورت دارد:
1. امام علیه السلام هیچگاه به عثمان کمک نکرد و تنها از او دفاع کرد و بر اهل دقت پوشیده نیست که بین کمک و دفاع فرق ریشه ای وجود دارد. پس شبهه کمک به عثمان از اساس در سیره حضرت مطرح نیست تا خواسته باشیم به آن پاسخ دهیم.
امیرالمومنین علیه السلام با اینکه به عملکرد عثمان اعتراض داشت و از اساس حکومت او را ناحق می دانست اما به روش اعتراض مخالفین هم اشکال جدی داشت و آن را به دور از تعالیم اسلام می دانست. اینکه آب را روی او ببندند و به او ناسزا بگویند و یا با محاصره محل زندگی او باعث رعب و وحشت خانواده او شوند و مانند آن را مصادیق ظلم بود که حضرت خود را موظف به مقابله با آن می دانست هرچند که این کار در ظاهر دفاع از عثمان تلقی شود
2. باید بررسی کرد که این دفاعی که حضرت از آن یاد می کند به چه میزان و چگونه بوده است؟
پاسخ به سوال اصلی در چند بند:
1. عثمان یازده سال حکومت کرد و در این مدت، جز آن ایام پایانی (حدود یک ماهی که شورش به طول انجامید) اصلا در مدینه حضور نداشته و ارتباطی بین ایشان و عثمان نبوده است.(5) و گاهی هم که به مدینه می آمده و یا گزارشی از خلافکاری های عثمان به او می رسیده ؛ مراتب را به او گوشزد می کرده است.(6)
2. اشکال کار ما این است که رفتار امام را با علایق خود می سنجیم؛ اگر ما رفتار امام را با اصول رفتار امامت ارزیابی کنیم خواهیم دید که رفتار حضرت دقیقا مطابق با اصولی است که یک امام موظف به رعایت آنهاست. برای مثال وظیفه همیشگی امام معصوم علیه السلام به عنوان حجت خدا بر روی زمین هدایت بشر و مبارزه با هر نوع ظلم و ستمی است. حال اگر امام شاهد این باشد که عده ای رفتار ظالمانه دارند ولو در حق یک مجرم، او می بایست در برابر این ظلم بایستد و از وقوع آن جلوگیری کند.
با بررسی تاریخ آن مقطع، ثابت می شود؛ دفاع هایی که حضرت از آن یاد می کند همگی از سنخ مقاومت در برابر ظلم بوده است ؛ نه دفاع از ظالم. رفتاری که مخالفین عثمان از خود نشان می دادند اگر همان کار را با یک حیوان هم انجام می دادند باز حضرت پا به میدان می گذاشت و از آن دفاع می کرد چرا که مقابله با ظلم در صورت توان از وظایف مسلّم هر مسلمان است به خصوص برای امامی که خود الگوی دیگر مسلمانان است.
برخی از کارهایی که با عثمان کردند و مصداق ظلم بود:
1. دشنام: تاریخ الطبرى به نقل از عبداللّه بن محمّد و او از پدرش می نویسد: چون سال 34 هجرى در رسید ، اصحاب پیامبر خدا به هم نوشتند که: «بیایید. اگر خواستار جهاد هستید، جهاد، این جاست!» و مردم بر ضدّ عثمان، سخنِ فراوان گفتند و زشت‌ترین چیزهایى را که مى‌شود به کسى نسبت داد، به وى نسبت دادند.(7)
دفاع هایی که حضرت از آن یاد می کند همگی از سنخ مقاومت در برابر ظلم بوده است ؛ نه دفاع از ظالم. رفتاری که مخالفین عثمان از خود نشان می دادند اگر همان کار را با یک حیوان هم انجام می دادند باز حضرت پا به میدان می گذاشت و از آن دفاع می کرد چرا که مقابله با ظلم در صورت توان از وظایف مسلّم هر مسلمان است به خصوص برای امامی که خود الگوی دیگر مسلمانان است
2. بستن آب: الإمامة و السیاسة می نویسد: طلحه هر دو گروه (کوفیان و مصریان) را بر ضدّ عثمانْ تحریک مى کرد. طلحه به آنان گفت: عثمان، تا هنگامى که غذا و آب به او مى‌رسد، از محاصره شما باکى ندارد. پس، آنان مانع شدند که آب به او برسد.(8)
بنابراین
امیرالمومنین علیه السلام با اینکه به عملکرد عثمان اعتراض داشت و از اساس حکومت او را ناحق می دانست اما به روش اعتراض مخالفین هم اشکال جدی داشت و آن را به دور از تعالیم اسلام می دانست. اینکه آب را روی او ببندند و به او ناسزا بگویند و یا با محاصره محل زندگی او باعث رعب و وحشت خانواده او شوند و مانند آن را مصادیق ظلم بود که حضرت خود را موظف به مقابله با آن می دانست هر چند که این کار در ظاهر دفاع از عثمان تلقی شود.
پس رفتار امام علی علیه السلام در دفاع از عثمان، مقابله با آن رفتارهای ظالمانه بود؛ نه دفاع از عملکرد شخص عثمان. موضع امام علیه السلام در مقابل شخص عثمان را می توان در بخشهای مختلفی از نهج البلاغه به دست آورد؛ مانند خطبه 30 که حضرت در بیان نظر خود در باره عثمان می فرماید:
أَنَا جَامِعٌ لَکُمْ أَمْرَهُ اسْتَأْثَرَ فَأَسَاءَ الْأَثَرَةَ من وضعش را در چند جمله براى شما خلاصه مىکنم: استبداد ورزید، چه بد استبدادى.
پی نوشت ها:
1. عده ای زیادی از مسلمانان که از ستمگری ها و بی عدالتی های عثمان به ستوه آمده بودند دست به قیام زدند و برای از میان برداشتن او (یا به عزل و یا به قتل) خانه اش را محاصره کرده بودند. عثمان از ترس کشته شدن جرأت بیرون آمدن نداشت و پیام های خود را با پیک به این و آن ارسال می کرد که یک نمونه اش همین نامه ایست که توسط ابن عباس به امیرالمومنین ع می فرستد.
2. نام منطقه ای است در 165 کیلومتری غرب مدینه در ساحل دریای سرخ. این منطقه را به دلیل وجود چشمه های فراوان به این نام نامیده اند.
3. چون محاصره کنندگان عثمان به صداى بلند خلافت را به نام امیر المۆمنین مىخواندند و عثمان گمان کرده بود محاصره او به تحریک حضرت است برای همین از ایشان خواست تا از مدینه بیرون رود تا شاید مردم هم از اطراف خانه او پراکنده شده به همراهى آن حضرت بروند و او بتواند از خانه بیرون آمده چاره ای به حال خود کند.
4. همانگونه که از متن این خطبه بر می آید و گزارشها تاریخی نیز از آن حکایت می کند پیش از این عثمان حضرت را به ینبع فرستاد ؛ پس از رفتن ایشان، عثمان به او نامه نوشت و از او خواست که برای نجاتش به مدینه بازگردد و حالا دوباره به ایشان پیام می دهد که از مدینه بیرون برو و به ینبع برگردد.
5. از شواهد تاریخی چنین به دست می آید که امام در اوایل دوره خلفا در یَنبُع اقامت گزید و تا نزدیکی مرگ عثمان در آنجا بوده است. دانشنامه امام علی ع ص255
6. نهج البلاغة، نامه 28
7. تاریخ الطبری : ج 4 ص 336
8. الإمامة والسیاسة : ج 1 ص 56
