روشهای قرائت قرآن کریم
دانشمندان علم تجوید اعتقاد دارند که خداوند در قرآن کریم مسلمانان را به رعایت قواعد تجوید دعوت نموده است؛ زیرا پروردگار خطاب به رسول گرامی خود فرمود: وَ رَتلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً
/پاورقی 1. مزمل، 4./
ای پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن را با ترتیل و شمرده بخوان.
امام علی علیه السلام در تعریف و توضیح واژه ترتیل فرمود:
الترتیلُ تَجْویدُ الحُرُوفِ وَ مَعْرِفَهُ الوُقُوفِ
/پاورقی 2. النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 209./
ترتیل عبارت از نیکو ادا کردن حروف و شناخت محل وقف های قرآن است.
/پاورقی 3. در منابع روایی شیعه، کلام امام علیه السلام به این صورت آمده است: اِنهُ الترتیلُ حِفظُ الوُقُوف وَ اَدَاء الحُروف، بحار، ج 84، ص 188، اسلامیه./
از طرفی علم تجوید نیز از کیفیت ادای صحیح حروف و هم چنین حفظ وقوف بحث می کند.
نتیجه گیری از آیه: واژه ترتیلا در آیه بالا مصدر است و چون بعد از فعل امر آمده، دلیل بر مبالغه و تأکید بر فعل امر می کند. از سویی توصیه های نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله در زمینه صحیح خوانی قرآن نشان می دهد که حضرتش خود، مُجَود بوده و قرآن را با لحن زیبایی می خوانده است، بنابراین منظور آیه دعوت امت پیامبر صلی الله علیه و آله به قرائت قرآن به صورت ترتیل است.
/پاورقی 4. المنح الفکریه فی شرح متن الجزریه، ص 20./
معنای ترتیل: همان گونه که در فصل دوم به اختصار بیان شد، این واژه مصدر لغت رتل از باب تفعیل است و در لغت به معنی نیکو کردن صدا
/پاورقی 5. المنجد فی اللغه، ص 248، انتشارات اسماعیلیان، قم./
می باشد. اما اصطلاح ترتیل در نظر عالمان تجوید عبارت است از: قرائت قرآن با ادای صحیح حروف و آرامش کامل، همچنین تولید هر حرفی از مخرج مربوط به خود با رعایت صفات آن.
/پاورقی 6- البرهان فی تجوید القرآن، محمد صادق قمحاوی، ص 5./
تعریفی که صاحب نظران برای ترتیل کرده اند، از مجموعه سخنانی اخذ شده که در قرآن و روایات معصومین علیهم السلام آمده است.
تفسیر کلمه ترتیل به وسیله امیر مؤمنان مبنای اصلی در تعریف ترتیل می باشد. آن جا که فرمود: ترتیل عبارت است از: ادای نیکوی حروف و شناخت محل وقفهای قرآن. ابن عباس، مجاهد و دیگران نیز که به شرح و تعریف این واژه پرداخته اند، تعریف خود را از امام علی علیه السلام اخذ کرده اند.
/پاورقی 7- ر.ک: النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 207 208. /
امام صادق علیه السلام در توضیح ترتیل می فرماید:
هُوَ اَنْ تَمکُثَ وَ تُحَسنَ بهِ صَوْتَک
/پاورقی 8- مجمع البیان، ص 378./
ترتیل یعنی این که مکث کنی و با صدای خوش قرآن بخوانی.
روش ترتیل کدام است؟
در زمینه روش های قرائت قرآن و تقسیمات آن نظرهای مختلفی ابراز شده است، برخی آن را به ترتیب: ترتیل، تدویر و حدر دانسته اند.
/پاورقی 9- منح الفکریه، ص 20./
عده ای تحقیق، تدویر، ترتیل و تحدیر، و بعضی از پژوهشگران این علم در کتابهای خود، روشهای قرائت را عبارت از تحقیق، تدویر و حدر شمرده اند.
در تقسیم بندی های یاد شده و امثال آن، قرائت ترتیل یکی از روشهای خواندن قرآن در کنار سایر روشها مطرح شده است. این دسته بندیها، این پرسش را در ذهن قاریان به وجود می آورد که آیا خواندن قرآن دارای روشهای خاصی است؟ اگر چنین است، مبانی تقسیم این روشها از کجا گرفته شده است؟ آیا از قرآن و سخنان معصومین یا از سلیقه های شخصی محققان علوم قرآنی؟
در پاسخ باید گفت: آن چه پایه و اساس قرآنی داشته و مسلمانان به آن تشویق شده اند، خواندن قرآن به صورت ترتیل است. با توجه به تعریف امام علی علیه السلام و دیگران از واژه ترتیل، می گوییم: قرآن به هر شکلی که خوانده شود، در صورتی که همراه با صحت قرائت حروف و کلمات قرآن باشد، آن را ترتیل گویند. بنابراین برای تلاوت صحیح قرآن یک روش بیشتر موجود نیست و آن ترتیل است. ولی این روش بر اساس هدف قاری از تلاوت قرآن، صورتهای متفاوتی به خود می گیرد. گاهی هدف قاری از قرائت، تعلیم و آموزش است، که به آن قرائت تحقیق می گویند. اگر با تحسین (زیبا گردانیدن) لفظ و صدا همراه باشد، به آن تَدویر گفته می شود و زمانی که تالی قرآن هدفش ختم قرآن و تلاوت آیات بیشتری از کلام الله مجید باشد، از روش حدر یا تحدیر سود می جوید.
اقسام ترتیل
1- تحقیق
در لغت به معنی مبالغه در انجام چیزی بدون کمی و زیادی یا رسیدن به حقیقت چیزی باشد. در اصطلاح، عبارت است از: به جا آوردن حق هر حرفی از اشباع مدها، تحقیق همزه ها، تمام و کمال آوردن حرکات، اظهار کامل حروف و تشدیدها، آوردن غنه ها، تفکیک حروف از یکدیگر و در نظر گرفتن محل وقفهای مجاز.
/پاورقی 10- النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 205./
کاربرد قرائت تحقیق: این قرائت برای تمرین دادن اندامهای صوتی جهت ادای حروف و قوام بخشیدن به الفاظ است. این نوع از قرائت برای نو آموزان تجوید توصیه شده است. البته چگونگی قرائت آن باید از طریق استاد آموزش داده شود. توصیه ابن جزری به نوآموزان تجوید و قاریانی که به این روش قرائت می کنند، چنین است: هنگام قرائت تحقیق، نباید نوآموزان از موازین تجویدی تجاوز نموده و افراط کنند؛ به این معنا که حروف ساکن را تحریک ننمایند، یا از حرکتها، حروف تولید نشود. از تکریر بیش از اندازه حرف را بپرهیزید و مبالغه در غنه حرف نون و غیر آن نشود. وی در ادامه می نویسد: قرائت تحقیق نوعی از روش ترتیل است. روش حمزه کوفی در قراءت، تحقیق بوده، چنان چه قراءت ورش (غیر از طریقی که از اصبهانی نقل شده است)، به تحقیق بوده است.
/پاورقی 11- النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 206./
2- حدر
این واژه مصدر است. ماضی و مضارع آن حدر، یحدر و از ابواب ثلاثی مجرد می باشد. برخی آن را تحدیر نیز نامیده اند. معنای لغوی آن سرعت پیدا کردن و در سراشیبی قرار گرفتن است.
تعریف اصطلاحی حدر: سریع خواندن قرآن و تخفیف قواعد آن؛ مانند به قصر خواندن مدها و ساکن کردن حروف متحرک،
/پاورقی 12- مانند: ارِنَا که ابن کثیر اَرْنا می خواند و یا یأتِهِ که در قراءت قالون یأتِهْ خوانده شده است. قاریانی که روش حدر را برگزیده اند از این موارد زیاد دارند./
اختلاس و ربودن مقداری از حرکت حروف، تخفیف همزه ها و خواندن آن به تسهیل و یا ابدال و امثال اینها. حدر روش قرائتی قاریانی مانند ابن کثیر، ابو جعفر یکی از قراء عشره و سایر قاریانی بوده است که مد منفصل را به قصر خوانده اند، مانند: ابوعمرو، یعقوب (یکی از قراء عشره)، قالون (راوی قراءت نافع) و دیگران.
تذکر: رعایت این موارد در قرائت حدر ضروری است:
الف- رعایت دقیق مخارج حروف و آوردن صفات آنها.
ب- اظهار تشدیدها و آوردن کامل غنه ها.
ج- به کار بستن قواعد مربوط به اظهار، ادغام، قلب و اخفاء.
د- رعایت قواعد تفخیم و ترقیق حروف.
ه- مد دادن مواردی که مد آنها تعیین شده است. مثلاً مد لازم را باید به طول خواند، زیرا چنین تعیین شده است.
و- مراقبت از کشش صدای حرف مدی و جلوگیری از افراط در اختلاس صداها.
کاربرد حدر: ظاهرا از این قرات، بیشتر برای ختم قرآن و نمازهای مستحبی استفاده می شود. کسانی که مایل به زیاد خواندن قرآن و کسب فضیلت بیشتری هستند، این روش را انتخاب می کنند. استدلال آنها در این زمینه به آیات و روایاتی است که به برخی از آنها اشاره می شود: ابن مسعود یکی از صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مَن قرَأ حَرفاً مِن کتابِ اللهِ فلَهُ حسنَهٌ و الحَسنَهُ بعَشرِ اَمثالِها
/پاورقی 13- النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 208./
هر کس که حرفی از کتاب خدا را بخواند، برای او پاداشی است و پاداش آن در آخرت ده برابر است. زیرا قرآن فرمود: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها.
/پاورقی 14- انعام، 160./
از طرفی یکی از پرفضیلت ترین عبادتها تلاوت قرآن است. بدین جهت، هر اندازه قرآن بیشتر خوانده شود حسنات و ثواب آن مضاعف می شود. بنابراین قاری قرآن با قرائت تحدیر به حسنات بیشتری می رسد و قواعد تجوید را هم رعایت کرده است.
از طریق شیعه نیز از امام محمد باقر علیه السلام چنین روایت شده است: کسی که در نماز به حال ایستاده قرآن بخواند، برای هر حرفی از آن صد حسنه برایش نوشته می شود و در نماز به حال نشسته برای هر حرفی پنجاه حسنه و در غیر نماز ده حسنه برایش می نویسند.
/پاورقی 15- اصول کافی، ترجمه رسولی، ج 4، کتاب فضل القرآن، ص 414، حدیث 1./
نکته مهم این است که در قرائت حدر نباید از حد ترتیل خارج شد، زیرا ترتیل معیار و ملاک صحیح خوانی قرآن است. ابن جزری می نویسد: و لا یخْرُجُ عَن حد الترتیل.
/پاورقی 16- النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 207./
تفاوت تحقیق و حدر: این دو قرائت سه تفاوت اساسی با یکدیگر دارند:
الف- روش حدر برای سریع خواندن قرآن مناسب است، در حالی که روش تحقیق، خواندن قرآن همراه با طمأنینه و آرامش است.
ب- هدف از قرائت حدر، به دست آوردن حسنات و ثواب بیشتر با خواندن آیات بیشتر است؛: اما هدف از قرائت تحقیق، تعلیم و آموزش است.
ج. در روش حدر باید مراقب اجرای قواعد تجویدی بود و آنها را به صورت ناقص به جا نیاورد، ولی در قرائت تحقیق، قاری قرآن در به کار بستن قواعد نباید افراط کند.
3- تدویر
تدویر در لغت به معنی گرد و مدور گردانیدن چیزی آمده است. و در اصطلاح عبارت از قرائتی بین تحقیق و حدر است.
/پاورقی 17- به عبارت دیگر تدویر به کندی تحقیق نمی باشد و از نظر سرعت، بسان حدر خوانده نمی شود./
به این صورت که کلام خدا به کارگیری الحان عرب و آواهای آن، نیکو قرائت می شود. البته زیبا گردانیدن (تحسین) لفظ و صدا به اندازه استطاعت و توانایی است.
/پاورقی 18. النشر فی القراآت العشر، ج 1، ص 205./
تلاوت قرآن به روش تدویر، روش بسیاری از پیشوایان قرائت بوده است. آنان که قائل به مد دادن مد منفصل هستند ولی آن را به حد اشباع و طول نمی رسانند. قاریانی نظیر ابن عامر، کسایی و دیگران به این روش قرآن خوانده اند. و همه پیشوایان قرائت، این روش قرائتی را مطلوب و صحیح انگاشته اند.
نکته ها
1- برخی از پژوهشگران و بزرگان علم قرائات، محور تفاوت قرائتهای تحقیق، تدویر و حدر را در مراتب مدها دانسته اند.
/پاورقی 19. منح الفکریه، ص 21./
