اعجاز علمی قرآن در باره رشد جنین

نویسنده: فرزانه محمدزاده (دانشجوی کارشناسی علوم قرآن و حدیث)

نشریه: بیّنات

به همت موسسه نرم افزاری کوثر و موسسه نرم افزاری یمین

چکیده

مسأله‌ی اعجاز قرآن، از دیرباز مورد توجه علماء و اندیشمندان بوده است. یکی از جنبه‌های آن اشارات علمی موجود در قرآن است که شاید امروزه با علم تجربی بتوان از آن پرده برداشت. از آن میان می‌توان به نکات جنین‌شناسی اشاره کرد. هدف این مقاله بررسی آیه‌ی ششم سوره زمر می‌باشد، این آیه به رشد و تکامل تدریجی انسان، در رحم مادر درون سه فضای تاریک یعنی شکم، رحم و مشیمه (پرده‌های پوششی جنین) اشاره دارد. در این مقاله سه فضای تاریک که لازمه رشد جنین است از رهگذر علم تجربی که به وسیله دانشمندان ثابت شده است، مورد مقایسه و بررسی قرار گرفته است. همچنین ضرورت تاریکی و ظلمات در رشد جنین و مراحل تکوینی آن و عدم فساد نطفه و پرورش آن مورد بحث قرار گرفته و این مطلب چیزی است که قرآن کریم در 14 قرن پیش بدان اشاره فرموده و علم تجربی امروزه از طریق آزمایش‌های مکرر بدان دست یافته است!

کلمات کلیدی: اعجاز قرآن، جنین، تکامل، ظلمات.

طرح مسأله

دانشمندان اسلامی همواره مسأله‌ی اعجاز قرآن را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند. بدون شک معجزه برای پیامبران، به ویژه پیامبران اولوالعزم، وسیله اثباتی بشمار می‌رود؛ تا سند نبوت و شاهد صدق دعوت آنها قرار گیرد. معجزه باید طوری انجام گیرد تا کارشناسان همان دوره، به خوبی تشخیص دهند که آن از توان بشریت خارج است. اندیشمندان در مورد اعجاز قرآن بحث‌های دامنه‌داری کرده و در این زمینه، ابعاد گوناگونی را مطرح کرده‌اند و از جنبه‌های مختلفی این اعجاز را مورد بررسی قرار داد‌ه‌اند. یکی از این جنبه‌های اعجاز، اشاره‌های علمی گذرا می‌باشد. بدین معنا که از لابلای تعابیر قرآن، به آیات خوبی برمی‌خوردیم که حاکی از احاطه صاحب سخن، نسبت به اسرار نهفته طبیعت است.(1) و از جمله اینکه علوم و معارفی را در برگرفته که هیچ کتابی آنها را جمع نکرده و احدی به دانستن آنها دست نیافته و قرآن آن همه علم را در کلمات اندک و حروف معدودی جمع کرده است.(2)

اما با پیشرفت علم، می‌توان پرده از روی بعضی اشارات برداشت. پیرامون مسأله‌ی جنین، زندگی و اسرار آن در رحم مادر اشاراتی به صورت علمی، در آیاتی از قرآن کریم وارد شده است.

یکی از این آیات، آیه‌ی ششم سوره‌ی زمر است. در این نوشتار، کوشش نگارنده بر آن است با ارائه دست‌آوردهای جدید علمی، پرده از روی اشارات علمی قرآن بردارد و به زندگی داخل رحم بپردازد.

مقدمه

علم جنین‌شناسی، یک علم کامل توحید و خداشناسی محسوب می‌شود و هر کسی که با این علم آشنا شود، پی به علم آفریننده آن خواهد برد و زبان به حمد و ستایش اوخواهد گشود.(3)

پیرامون مسأله‌ی جنین، زندگی و اسرار آن در رحم مادر اشاراتی به صورت علمی، درآیاتی از قرآن کریم وارد شده است. البته لازم به ذکر است که دست‌آوردهای علمی، حالت ثبات ندارند در حالیکه مسایل قرآنی حقایق ثابت‌اند و می‌تواند در برگیرنده‌ی حقایق دیگر باشد. برخی از محققین از جمله ابوالفضل مرسمی (متوفای 655) و ابن‌العربی معافری (متوفای 544) گمان می‌کنند که قرآن مشتمل بر تمامی اصول و مبانی علوم طبیعی و ریاضی و فلکی و حتی رشته‌های صنعتی و اکتشافات علمی و غیره می‌باشد و چیزی از علوم و دانستنی‌ها را فروگذار نکرده است. خلاصه، قرآن علاوه بر یک کتاب تشریعی کتاب علمی نیز به شمار می‌رود و به آیات {وَ نَزَّلْنا عَلَیْک الْکتابَ تِبْیاناً لِکلِّ شَیْءٍ} (نحل، 16 / 89) {ما فَرَّطْنا فِی الْکتابِ مِنْ شَیْءٍ} (انعام، 6 / 38) {وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فِی کتابٍ مُبِینٍ} (انعام / 59) استناد می‌کنند. ولی مخالفان این نظر معتقدند که بکارگیری ابزار علمی برای فهم معانی قرآنی، کاری بس دشوار و ظریف است، زیرا علم حالت ثبات ندارد و با پیشرفت زمان گسترش و دگرگونی پیدا می‌کند اما اگر دانشمندی با ابزار علمی که در اختیار دارد و قطعیت آن برایش روشن است، توانست از برخی ابهامات قرآنی پرده بردارد، کاری پسندیده است، مشروط بر آنکه با کلمه‌ی شاید نظر خود را بیان کند. و برخی از محققین بر این عقیده هستند که پی بردن به برخی اسرار علمی که قرآن به آنها اشاراتی دارد، گوشه‌ای از اعجاز این کتاب آسمانی را روشن می‌کند. به عبارت دیگر پس از آنکه دانمشندان با ابزار علمی بتوانند از این گونه اشارات علمی که حالت ابهام داشته، پرده بردارند درمی‌یابند که چنین سخنی با اشاراتی در آن روزگار، جز از پروردگار جهان امکان صدور نداشته، بدین جهت مسأله‌ی اعجاز علمی قرآن مطرح می‌گردد.(4)

متن آیه:

{خَلَقَکمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَ أَنْزَلَ لَکمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ یَخْلُقُکمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِکمُ اللَّهُ رَبُّکمْ لَهُ الْمُلْک لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ} (زمر، 39 / 6)

ترجمه:

شما را از نفسی واحد آفرید سپس جفتش را از آن قرار داد و برای شما از دام‌ها هشت جفت نازل کرد. شما را در شکم‌های مادرانتان آفرینشی پس از آفرینش (دیگر) در تاریکی‌های سه‌گانه (مشیمه - رحم - شکم) خلق کرد. این است پروردگار شما (و حکومت مطلق) از آن اوست. خدایی جز او نیست پس چگونه (و کجا از حق) برگردانیده می‌شود؟

در آیه فوق تعبیر: {یَخْلُقُکمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ}؛ متضمن اشاره‌های کوتاه پرمعنی، تحولات عجیب و چهره‌های متفاوت شگفت‌انگیز جنین درمراحل مختلف در شکم مادر می‌باشد.

اشارات مهم در این آیه

بخشی از مهم‌ترین موارد قابل دریافت از آیه مذکور چنین است:

1. استمرار در خلق

{یَخْلُقُکمْ} چون فعل مضارع است دلالت بر استمرار دارد.(5) {خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ}، پشت سرهم خلق کردن.(6)

یا آفرینش‌های مکرر و پی در پی نه فقط دو آفرینش (7) بلکه ظاهراً می‌توان از آن سلسله مراحل مختلف زندگی داخل رحمی را دریافت. به نظر علمای اسلامی اشاره به سوره‌ی مومنون آیه‌ی 14 می‌باشد. یعنی نطفه سپس علقه سپس مضغة سپس {عِظاماً} سپس یکسر {الْعِظامَ لَحْماً} و سپس {ینشی خَلْقاً آخَرَ}.(8)

مراحل مختلف زندگی داخل رحمی از نظر علم جنین‌شناسی

مراحل مختلف باروری بسیار پیچیده و هر مرحله با نظم بسیار به دنبال هم می‌باشد به نحوی که اختلال در هر مرحله سبب عدم رشد یا صدمه بعدی به جنین می‌شود. زمانی قرآن آفرینش پی در پی و استمرار آن را بیان داشت که هنوز مراحل پیچیده و دقیق آن ناشناخته بود و سال‌ها بعد ولکرکویتر (9) (1514-1576 م) که به پدر علم جنین‌شناسی معروف شد، جزئیات مراحل جنین‌شناسی جوجه را توضیح داد، ولی هنوز مسائل ناشناخته‌ای در این زمینه وجود داشت و آنتونی ون لوون هوک (10) (1632- 1723 م) باور داشت که در داخل مایع منی، انسانی کامل ولی خیلی کوچک و میکروسکوپیک وجود دارد و پس از ورود به رحم مادر، بزرگ می‌شود.

جنین‌شناسی امروزه می‌گوید که باروری زمانی صورت می‌گیرد که گامت‌های مرد و زن با هم ترکیب شود این ترکیب (11) در ناحیه‌ای از لوله رحم بنام آمپولاری صورت می‌گیرد و تشکیل سلول تخم (12) را می‌دهند و مواد کروموزمی داخل سلول دوبل شده و تقسیم سلولی صورت می‌گیرد به نحوی که سه روز پس از باروری، سلول‌ها تشکیل یک توده کروی شکل شانزده سلولی به نام مرولا را می‌دهند. سپس این توده‌ی سلولی به دولایه سلول تغییر شکل می‌دهد که به آن بلاستوسیست می‌گویند. این دو لایه سلولی بنام‌های توده سلولی داخلی (13) و توده سلولی خارجی (14) می‌باشند. توده‌ی سلولی داخلی بعدها جنین و پرده پوشاننده داخلی جنین به نام آمنیون را تشکیل می‌دهد و توده سلولی خارجی بعدها تشکیل جفت و پرده پوشاننده خارجی جنین به نام کوریون را می‌دهد. روز 11- 12 پس از باروری بلاستوسیست داخل رحم جایگزین می‌شود. هفته سوم تا هشتم را اصطلاحاً دوره‌ی رویانی یا امبریونیک یا اندام زایی (ارگانژنز) می‌گویند، در این مرحله تشکیل بافت‌ها و اندام‌های خاص رویان به وقوع می‌پیوندد. و در انتهای این دوره سیستم ارگان‌های اصلی برپا می‌شود و شکل خارجی جنین قابل تشخیص است. از هفته نهم تا انتهای دوره زندگی داخل رحم را دوره جنینی یا فتال (15) می‌گویند که در این دوره اندام‌ها و بافت‌ها می‌رسند (16) و ارگان‌های تشکیل شده رشد می‌کنند. در حالت طبیعی طول مدت بارداری 266 روز یا 38 هفته از باروری (3 - 155 Sadler) می‌باشد.

2. پوشش‌های جنینی

صاحب مجمع‌البیان در تفسیر «ظلمات ثلاث» معتقد است که منظور از آن ظلمه‌ی بطن - ظلمه‌ی الرحم - ظلمه‌ی المشیمه یا ظلمه‌ی الرجل - ظلمه‌ی الرحم - ظلمه‌ی البطن (17) می‌باشد ولی علامه طباطبایی معتقد است که با توجه به اشاره صریح قرآن: {فی بطون امهاتکم}، منظوراز ظلمات ثلاث، ظلمه شکم و رحم و مشیمه است. (18)

بعضی علما منظور از ظلمه‌ی مشیمه را کیسه مخصوصی که جنین در آن قرار دارد و آن سه پرده ضخیم است که بر روی جنین کشیده می‌شود دانسته‌اند. (19)

2.1. اهمیت پوشش‌های جنینی

ذکر ظلمات ثلاث در قرآن به نظر می‌رسد که سه لایه پوششی جنینی در داخل رحم مادر می‌باشد و شامل رحم و دو لایه پرده‌های پوشاننده جنینی باشد که نه تنها در حفاظت آن نقش دارد، بلکه از نظر بیولوژیکی فعال است و نه تنها در رشد و تکوین آن نقش دارد بلکه در ایجاد فضای تاریک دخالت دارد.

1. 2. 1. شکم

عضلات شکم در حافظت مکانیکی محتویات شکمی و پس از بارداری که جنین رشد می‌کند و از داخل لگن به فضای شکم کشیده می‌شود، موثر است. در عین حال ساختمان الاستیکی آن مانع از رشد جنین نمی‌شود.

2. 1. 2. رحم

بافت پوششی رحم بافتی (آندومتر) بی‌همتا می‌باشد و دارای اعمال بسیار مهمی جهت بارداری می‌باشد. تماس سلول به سلول بین بلاستوسیست و آندومتر مادر پس از 6 روز پس از باروری انجام می‌گیرد. در این زمان، بلاستوسیست در تماس اپی‌تلیوم‌آندومتر قرار می‌گیرد. پس از آن بلاستوسیست به آندومتریوم می‌چسبد. به بافت پوششی رحم پس از بارداری دسیدوا می‌گویند که دارای اعمال ذیل است:

الف: پاسخ هورمونی و تغییرات شکل اندومتریوم جهت جایگزینی بلاستوسیست. یعنی در غیاب این تغییرات جایگزینی محال خواهد بود و حاملگی به وقوع نخواهد پیوست.

ب: بافت مخصوص ایمنولوژیکال است. زیرا بلاستوسیست یک جسم خارجی برای بافت‌های مادر به حساب می‌آید و در غیاب این عملکرد، سیستم ایمنی مادر بر علیه این بافت خارجی عکس‌العمل نشان می‌داد و وی را دفع می‌کرد.

ج: شریان‌های مارپیچی و مخصوص دسیدوا در تغذیه جنین نقش دارد.

د: دسیدوا موادی از جمله سیتوکین‌ها و فاکتورهای رشد را تولید می‌کند و به همین سبب در رشد و عملکرد جفت نقش دارد و از مرگ سلولی ممانعت می‌کند.

ذ: جفت خود از دو قسمت جنینی و مادری تشکیل می‌شود. قسمت مادری همان دسیدوای زیر ناحیه جایگزینی بلاستوسیست است.

2.1. 3. پرده‌های جنینی

همانطور که قبلا گفته شد پرده داخلی که آمنیون نامیده می‌شود، فضایی پر از مایع پیرامون جنین تشکیل می‌دهد که با گذشت زمان آمنیون نیز رشد کرده تا به سطح داخلی کوریون می‌رسد و با تحلیل مایع موجود در فضای کوریونی که به آن سلوم خارجی سلومی گویند، این دو پرده در انتهای سه ماهه اول بارداری به هم می‌چسبند ولی به نحوی که پس از زایمان دو پرده قابل تشخیص هستند. اعمالی که به آمنیون نسبت می‌دهند شامل:

الف: سنتز کلاژن که آمنیون را می‌پوشاند و آن مسئول خاصیت کشیدگی این غشا است و در عین اینکه باعث تسهیل حرکات جنین می‌شود در حفاظت او نیز نقش دارد.

ب: از نظر متابولیکی فعال است و تولید موادی از جمله فاکتورهای رشد، پپتیدهای وازواکتیو و سیتوکین‌ها می‌شود. از جمله پپتیدها می‌توان از پپتید ناترویتیک (20) و هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین (21) که این مواد سبب شل شدن عضلات صاف رحم شده و از زایمان زودرس جلوگیری می‌کند و همچنین این مواد در مراحل فیزیولوژیکی شامل تقسیم سلولی و متابولیسم کلسیم نقش دارد، که در مایع آمنیون وارد شده و توسط جنین بلعیده می‌شود.

ج: تولید مایع آمنیون (101-3Gray Gunningham.)

3. تاریکی برای رشد جنین لازم است

معنی لغوی ظلمه، عدم النور و جمع آن ظلمات است و منظور آن در این آیه البطن و الرحم و المشیمه است.(22)

و به نظر می‌رسد که منظور از ظلمات ثلاث، سه فضای تاریکی که جنین در آن قرار دارد و رشد و تکوین می‌یابد و غیر از اعمالی که قبلا برای آن ذکر شد، فضای تاریک در آن نیز ضروری است.

3.1. نور مرئی از رشد جنین جلوگیری می‌کند

در مطالعات علمی که بر روی نور قابل رویت و رشد جنین حیوانات انجام شد، اثرات مهاری آن بر روی تکامل جنین‌های 2- 8 سلولی مشاهده شد که ارتباط قوی با طول مدت نور داشت. یوموکو اظهار داشت که در مراحل اولیه جنینی در معرض نور قرار گرفتن روی رشد جنین موثر است و توصیه کرده است که حفاظت جنین‌ها در معرض نور، در تمامی مراحل کاربروی جنین از جمع‌آوری تا کشت آن الزامی است. (043-1054Umoka.)

ناکایاما ملاحظه کرد که جنین هامستر به نور قابل رویت بسیار حساس است و بیان کرد که در معرض نور قرار گرفتن حتی با زمان بسیار کم (یعنی حتی نیم دقیقه) باعث افزایش تولید پراکسید هیدروژن (23) که ماده‌ای سمی می‌باشد در جنین‌ها می‌گردد. (499 - 510Nakayma)

پاگوریا نشان داد که تحریک نور مرئی رادیکال‌های آزاد را تولید می‌کند که با اکسیژن آزاد (24) واکنش نشان داده و انواع محصولات اکسیژن فعال را تولید می‌کند. 2 Oیک عامل اکسیداتیو بسیار قوی است که یا یک الکترون را پذیرفته و تشکیل سوپراکسیداکسیژن (25) را داده یا دو الکترون را گرفته و تشکیل 2O2 H می‌دهد. 2 O در محیط محلول در آب بسرعت به 2O2 Hتبدیل می‌شود و در حضور فلزات انتقالی مثل آهن و مس تولید رادیکال سمی هیدروکسیل 26 را می‌دهد. غیر از آن 2O2H نسبت به 2O بدلیل شارژ خنثی به راحتی از غشاء سلولی عبور می‌کند و به این صورت اثرات مهاری بر رشد سلول را اعمال می‌کند.(6136 - 6142Pagoria.)

نتایج

از اشارات علمی قرآن در مورد علم جنین‌شناسی، قبل از این که هنوز شناخت دقیقی از مراحل پیچیده و کاملا دقیق زندگی رحمی به وجود آید به نظر می‌رسد بیان کننده مراحل تدریجی و پشت سرهم و مستمر تکامل در رحم مادر می‌باشد. و وجود پوشش‌های سه‌گانه در رشد و تکوین و تکامل آن ضروری است و قرارگیری جنین در سه فضای تاریکی لازمه رشد وی می‌باشد. و وجود نور مرئی سبب فساد جنین می‌شود که تمام این نکات امروزه کاملا توسط پژوهشگران مورد توجه قرار گرفته است.

پاورقی‌ها

------------------------------

1) علوم قرآنی / 289.

2) الاتقان فی علوم القرآن، 2 / 384.

3) تفسیر نمونه، 19 / 384.

4) علوم قرآنی / 342 - 345.

5) تفسیر نمونه،19 / 379 - 385.

6) المیزان فی تفسیر القرآن،17 / 231-239.

7) تفسیر نمونه،19 / 379.

8) مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 8 / 763-767؛ تفسیر شبّر / 433؛ المیزان، 17 / 231، تفسیر نمونه،19 / 379.

.Volcher Coiter.9

.Antoni von Leeuwenhoek.10

.fuse.11

. zygote.12

. inner cell mass.13

. outer cell mass.14

. fetal.15

. maturation.16

17) مجمع البیان، 8 / 763

18) المیزان، 17 / 231

19) تفسیر نمونه،19 / 379

.natriuretic peptide.20

.cortcotropine-relasing hormone.21

22) مفردات الفاظ القرآن / 537.

. 2O 2. H 23

. 2. O 24

.superoxide O2.25

.OH.26

منابع و مآخذ:

------------------------------

1) راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، قم، منشورات طلیعه النور، 1426.

2) سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، 1363.

3) شبر، عبدالله، تفسیر شبر، بیروت، دارالبلاغه و النشر و التوزیع، 1412

4) طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه اسماعیلیان، بی تا.

5) طبرسی، ابو علی فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، دارالمعرفه، بی تا.

6) معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، قم، موسسه فرهنگی تمهید، 1380

7) مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، همکاران، دارالکتب الاسلامیه، بی تا.